Монголд эдүгээ эдийн засгийн хямралаас гадна, итгэлийн хямрал нүүрлээд байна. Эдийн засгийн хямралд иргэд бид бүр дасчихжээ. Төгрөг сулраад, үнэ нэмэгдээд, төсвийн алдагдал ихсээд, төр нь гадна дотны зах зээлээс хаадынхаа нэрийг барьж бондын зээл аваад л.
Төр зээлийнхээ өрөнд баригдаад, хүүгээ ч төлж дийлэхгүй болоод ирэхээр, ОУВС хямд зээл өгч гал алдчихгүй, хөлдөж үхчихгүй хавартай золгоод л. Гадаадаас зээл тусламж авснаа гавьяа байгуулсан мэтээр улс төрчид сурталчлаад л …, өрөвдөлтэй. Тэгээд нүүрс, зэсийн үнийн мөчлөг өгсүүр талдаа гармагц төсвийн орлого нэмэгдэж, төрийн ажилтнуудын цалинг нэмээд л.
Хувийн хэвшил нь тэгж чадахгүй болохоор ажиллагсад нь гадагшаа гарч, голдуу Солонгост ажиллахыг илүүд үзээд л. Тэгвэл сүүлийн үед онцгой мэдрэгдэх болсон нөгөө нэг хямрал бол иргэдийн итгэлийн хямрал. Судлаачдын үзэж буйгаар ардчилсан нийгэмд иргэд нь төрийн болон төрийн бус байгууллагууд, бизнес, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд ямар түвшинд итгэж байгаа нь улс орны хөгжилд нөлөөлнө.
Монголчуудын итгэл, юуны өмнө төрийн байгууллагуудад итгэх итгэл нь улам бүр алдагдсаар байна. Манай төрийн байгууллагуудын хүний нөөц үндсэндээ төр засгийн эрхийг сүүлийн гуч шахуу жил ээлжлэн болон эвсэн барьж ирсэн МАН болон АН-ын гишүүд дэмжигчдээс бүрддэг. Бодит байдлыг тодорхой, шинэхэн жишээн дээр харж болно.
АТГ ба БОАЖ-ын сайдын хэн нь үнэн ярьж байна вэ?
2018 оны 8-р сарын 27-нд АТГ-аас “Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яаманд засвар хийх, хурлын заалны тоног төхөөрөмж нийлүүлэх нийт 200 орчим сая төгрөгийн тодорхой хэсгийг ном, товхимлын мөнгө мэтээр халхавчлан тус яаманд хэрэгжиж буй төслийн мөнгөнөөс “Эрдэнэзул” ХХК руу шилжүүлж бэлэн мөнгө болгон гарган авч засварын ажлыг БОАЖ-ын сайдын хамаарал бүхий өөр компани гүйцэтгэсэн байж болзошгүй нөхцөл байдал тогтоогдсон.
Холбогдох шалгалтыг үргэлжлүүлэн хийж байна” гэв. 8-р сарын 30-нд Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд Н.Цэрэнбат “АТГ-ын мэдээллийг харсан. Албан ёсны мэдээлэл дээр нь засварыг сайдын хамаарал бүхий компани гүйцэтгэсэн байж болзошгүй гэсэн. Миний хөрөнгө орлогын мэдүүлэгт байгаа 26 компанийн нэг нь ч энэ үйл ажиллагаанд оролцоогүй гэдгийг албан ёсоор мэдэгдэж байна”. “…энэ бол улс төржсөн мэдэгдэл” гэв.
АТГ “болзошгүй” гэж хэлээд хэн нэгнийг буруутгадаг, сайд нь “…миний 26 компанитай холбоогүй энэ бол улс төржсөн худлаа мэдээлэл” гэснийг харахад төрийн институт, төрийн сайд хоёрын хэн нь үнэн ярьж байгаа юм бэ? гэж чангаар асуумаар байна.
Их Хурлын гишүүн, компани хоёрын хэн нь үнэн ярьж байна вэ?
2018 оны 8-р сарын 30-нд УИХ-ын гишүүн Лувсангийн Энхболд:
Монголын ард түмний өмчөөс 268.3 мянган тонн нүүрс хулгайд алдагдсан нь нотлогдлоо. Сангийн сайд Ч.Хүрэлбаатараар ахлуулсан ажлын хэсэг шалгасан. …ГЕГ-аас эх үүсвэргүй 390 мянган тонн нүүрс Тавантолгойн орд газраас гарсан, …хууль хяналтын байгууллагад шилжүүлэх шийдвэр гаргасан.
Мөн Хил хамгаалах ерөнхий газраас МУ-ын хилээр 2013-2017 оны хооронд нийт 849,121 машин гарсан гэсэн бол ГЕГ-аас 814 мянган машин гарсан гэж мэдээлжээ.35 мянган машины зөрүү гарчээ. … хэрвээ нүүрстэй байсан бол … нийтдээ 3 сая тонны асуудал гарахыг үгүйсгэхгүй.
Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газраас Эрдэнэс Тавантолгойгоос 340 мянган тонн нүүрс алдагдсан гэж тогтоосон. … 25 орчим сая доллар буюу 60 орчим тэрбум төгрөгийн өмч хөрөнгө алга болсон. Энэ бол 1000 хүүхдийн 25-30 сургууль, буюу 2 ээлжээр бол 60 мянган хүүхдийн хичээлийн байр барих хөрөнгө юм. “
… Тавантолгой Транс компани 390 мянган тонн нүүрсийг эх үүсвэргүйгээр буюу аль нэг ААН-ээс худалдаж авсан гэх санхүүгийн баримтгүйгээр хил нэвтрүүлсэн”. Шалгах гэхээр Тавантолгой Транс компани санхүүгийн баримт бичиг үерт автсан гэдэг. Орон нутгийн өмчит Тавантолгой 6 жил уулын ажлын төлөвлөгөөгүй, байгаль орчны менежментийн нарийвчилсан төлөвлөгөө батлуулаагүй. Ашигт малтмалын газар анзаараагүй, БОАЖЯ, хянаж байх ёстой байгууллагууд юу хийж байсан юм бэ?” гэв.
Эрхэм гишүүний энэ мэдэгдлээс харахад монголын төр засаг ажлаа хийж чадахгүй болсон, ер нь дампуурсан, аль нэг компани хаа дуртай газраа нүүрс сорчлон ухаад, нэрээ ч бичихгүй хилээр 360 мянган тонн нүүрс гаргачихсан бололтой. Гааль ба хил хамгаалах газрын тоолсон машины зөрүү нь 35-аар биш бүр 35 мянгаар зөрж байна.
Хилээр ер нь юу ч ачаад гаргаж болдог гэж ойлгуулж буй учир төр засгийн институтид итгэх итгэл навс унаад байна. 2018 оны 9-р сарын 3-нд Ажнай корпорацийн охин компани, Тавантолгой транс ХХК мэдэгдэл гаргав (Орон нутгийн Тавантолгой компанийн 51 хувийг Өмнөговь аймаг, 20 хувийг Ажнай корпораци, бусдыг нь олон нийт эзэмшдэг). Уг мэдэгдэлд: 390 мянган тонн нүүрс улсын хилээр эх үүсвэргүй гаргалаа.
Нүүрс хулгайлагдсан нь нотлогдлоо гэсэн ноцтой гүтгэлгийг УИХ-ын гишүүн Л.Энхболд өөрийн биеэр тараалаа… шүүхээс гэм буруутайг нь тогтоох хүртэл хэнийг ч гэмт хэрэгт буруутгаж болохгүй гэсэн хуулийн тулгуур зарчмыг эрхэм хууль тогтоогч хөсөрдүүлсэн…” гэжээ.
Нүүрс “гаргасан, гаргаагүйг” хэлсэнгүй, харин шүүхээр үнэнийг тогтооно гэжээ. Үнэхээр “нууцаар хил гаргасан” бол иргэдийн төрөөс гадна бизнест итгэх итгэл улам алдрах юм. Гишүүн, компани хоёрын хэн нь үнэн ярьж буйг таашгүй.
Эргэцүүлэх нь
Төрийн гурван засаглалын хамгийн сул дорой нь шүүх засаглал. Монголын шүүх авлигын хэдэн арван дуулиантай хэргүүдийн үнэн мөнийг одоо болтол тогтоож чадахгүй л байна. Сүржин баривчилгаанууд даржин замхарсаар л. Монголын шүүх засаглал драмын театр болж, хууль, хүчний байгууллагууд үндсэн үүргээ орхиод, дүрд тоглох ажилтай болов. Ийм учраас төр засагт итгэх иргэдийн итгэл унасаар хямралын түвшинд очив.
Эдүгээ хууль тогтоох, хэрэгжүүлэх, шүүх засаглал улс төр бизнесийн тодорхой бүлэглэлүүдэд бүрэн худалдагдаж, хуваарилагдсан. Дээрх хоёр хэргийн аль нь үнэн болохыг монголын төр тогтоож чадахгүй, тэр ч байтугай ойлгомжтой, бодит мэдээлэл өгч чадахгүй юм. Итгэлийн хямрал өнөөдөр гэнэт бий болоогүй, төр засаг авлигын сүлжээнд орж, улс төрийн намын нэрээр газар, байгалийн баялаг, нийтийн хөрөнгийг олон жил завшиж, ямар ч хариуцлага хүлээдэггүй явж ирсний үр дагавар.
Төр засагт итгэх итгэлийг дээшлүүлэхийн тулд иргэдийн оролцоо чухал. Учир нь ардчилсан нийгэмд иргэд чөлөөт сонгуульд оролцохоос гадна төр засгийн эрх мэдлийг өгсөн төлөөлөгчөө бүрэн хянаж чадах ёстой. Иргэний нийгэм тооноос чанарт шилжих, тэгэхийн тулд хүн бүр засаг төрөө ил тод байх, ажлаа хийхийг хамтран шаардахаас өөр сонголтгүй.
Дамбадаржаа Жаргалсайхан
