Засгийн газруудын огцорсон түүх

Парламентад 65 суудал авч, эв нэгдэлтэй байна хэмээн амлаж байсан МАН-ын УИХ дахь 65-ийн бүлэг хоёр хоёр дахь Засгийн газраа огцруулахаар шийдлээ. Өчигдөр (2018.11.19) УИХ-ын гишүүн Д.Хаянхярваагийн бланк дээр гарын үсэг зурсан 27 гишүүний хүсэлтийг УИХ-ын дарга хүлээж аваад байна.

1992 оноос хойш монголчууд 16 Засгийн газрын нүүр үзжээ. Гэвч 2000-2004 онд Засгийн газрыг тэргүүлсэн Н.Энхбаярын танхимаас бусад нь нэг парламентын бүрэн эрхийн хугацааг дуусгаж чадалгүй цагаасаа өмнө огцорч байв.

Үүнээс үүдэн “Засгийн газрын амь халуун савны дотор шиг хэврэг, сайд нарынх нь амь ч хамрынхаа үзүүр дээр явдаг” гэсэн хэлц үг хүртэл гарсан удаатай. Засгийн газрууд ийнхүү богино насалсан нь эрх баригч улс төрийн намуудын эрх мэдлийн төлөөх тэмцэл, улс төр, бизнесийн бүлэглэлүүдийн эрх ашигтай зөрчилдсөнөөс үүдэлтэй байсан нь хожим ил болцгоосон.

Үйл явдлыг сануулах үүднээс Засгийн газруудын огцорсон түүхийг тоймлон хүргэе.

1996-2000 он: УИХ-ын сонгуульд хамтран оролцсон МҮАН-МСДН- ын “Ардчилсан холбоо” эвсэл парламентад 50 суудалтай болж, ардчилагчид анх удаа Засгийн эрх барьсан билээ. Тэднийг төр барих ухаанд дөнгөж суралцаж байх үед буюу 1997 онд Завхан аймагт УИХ-ын нөхөн сонгууль болж, Н.Энхбаяр парламентын босго давжээ. Энэ үед эрх баригч эвслийн нэг жигүүр болох МҮАН-ын дүрэмд “УИХ-д олонх болсон намын дарга нь Ерөнхий сайд байна” гэсэн заалт байсан.

Нөгөө талаар МСДН-ынхны зүгээс цухалзаж асан “М.Энхсайхан УИХ дахь эвслийн бүлгийн бодлогыг хэрэгжүүлэхгүй байна” гэх гомдолд Н.Энхбаяр “тоглолт хийж”, түүний тэргүүлсэн Засгийн газар 1998 оны дөрөвдүгээр сарын 22-нд огцорсон байдаг. Хожим М.Энхсайхан “Бэрхшээл голдуу мөр зэрэгцэн явсан нөхдөөс гардаг. Энэ нь хамгийн “хорлонтой” гэж хэлсэн бөгөөд эл үйл явц огцорсон бүх Засгийн газарт давтагдсан билээ.

1998 онд Ерөнхий сайдын тамга М.Энхсайханаас МҮАН-ын дарга, “Ардчилсан холбоо эвсэл”-ийн дарга Ц.Элбэгдоржид шилжив. Энэ үед эвслийнхэн дотооддоо албан тушаал, эрх мэдлээ булаацалдаж байлаа. Тиймээс тэрбээр 1998 оны дөрөвдүгээр сарын 23-нд Засгийн газраа бүрдүүлмэгцээ сайдын суудлыг эвсэлд нэгдсэн намуудад тэнцүү хувааж өгөв.

Гэвч түүний тэргүүлсэн Засгийн газар гурван сар ч бололгүй огцров. Шалтгаан нь нууц тогтоол. Засгийн газар 80 тоот тогтоол үйлдэн төрийн өмчийн “Сэргээн босголт” банкийг татан буулгаж, хувийн өмчийн “Голомт” банктай нийлүүлсэн тул УИХ–ын 26 гишүүн Засгийн газрыг огцруулах асуудлыг тавив. Ц.Элбэгдоржийн Засгийн газраас “салах” ажиллагаанд “Ардчилсан холбоо” эвсэлд байгуулагдаад удаагүй байсан “Элсний 13”-ын бүлэг том дэмжлэг үзүүлсэн гэдэг. Энэхүү Засгийн газар 1998 оны долдугаар сарын 24-нд огцорсон бол “Ардчилсан холбоо” эвсэл дараагийн танхимаа байгуулах гэж найман сар зүдэрсэн юм.

“Ардчилсан холбоо” эвслийнхэн наймдугаар сарын 11-нд Да.Ганболдыг Ерөнхий сайдад нэр дэвшүүлж, Ерөнхийлөгч Н.Багабандитай зөвшилцөхөөр хүргүүлсэн юм. Гэвч Ерөнхийлөгч түүнийг дэмжээгүй, эвслийнхэн Д.Ганболдын нэрийг Ерөнхийлөгчид долоон удаа өргөн барьж, долоон удаа бүдэрсэн нь түүх болон үлдэж. Үүний дараа Р.Амаржаргалыг Ерөнхий сайдад нэр дэвшүүлж, УИХ-аар хэлэлцсэн ч эвслийн олонх гишүүд санал хураах үед дэмжээгүй гэдэг.

Түүний араас нэр дэвшсэн МYАН–ын Г.Ганхуяг, Э.Бат-Yүл нарын нөхөд ч Ерөнхийлөгчөөс дэмжлэг аваагүй бөгөөд арванхоёрдугаар сарын 8-нд Ж.Наранцацралт “Ардчилсан холбоо” эвслийн гурав дахь Ерөнхий сайд болсон юм. Ж.Наранцацралт ажлаа авснаас хойш долоон сарын дараа огцрох эсэхээ хэлэлцүүлжээ.

Шалтгаан нь захидал. УИХ-ын нэгдсэн хуралдаанд “Засгийн газрын тэргүүн оны эхээр ОХУын Ерөнхий сайдын нэгдүгээр орлогчид захиа явуулсан. Захидлыг нууцаар хийсэн бололтой. “Эрдэнэт” үйлдвэрийг 240 мянган ам.доллараар худалдах тухай асуудлыг захидалд дурдсан байна” гэх дуулианыг Р.Гончигдорж дэгдээж, түүний тэргүүлсэн Засгийн газар огцорсон түүхтэй.

1999 оны долдугаар сарын 30-нд Р.Амаржаргал Ерөнхий сайдаар томилогдов. Үүнээс хойш нэг жилийн дараа УИХ-ын сонгууль болж, АН парламентад ердөө ганцхан суудал авсан.

2000-2004 он: 2000 оны УИХ-ын сонгуульд ганцхан суудал авсан АН 2004 оны УИХ-ын сонгуульд “Эх орон-Ардчилал” эвсэл байгуулж, парламентад МАН-тай ойролцоо суудал авав. Засгийн газар бүрд үүлэх асуудлаар УИХ дахь “Эх оронАрдчилал” эвсэл болон МАН-ын бүлг үүд зөвшилцөн, Их эвслийн Засгийн газар байгуулж, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайдын албыг эвсэл хоёр, хоёр жилээр хашихаар тохирч, Ц.Элбэгдорж Ерөнхий сайдаар томилогдов.

Энэ томилгоо “Эх орон-Ардчилал” эвсэл УИХ-д олон суудал авахад нөлөөлж, “УИХ-д олонх болсон намын дарга нь Ерөнхий сайд байна” гэсэн АН-ын дүрэм ёсоор тус албан тушаалыг горилж байсан М.Энхсайханы дургүйцлийг хүргэжээ. Тиймээс тэрбээр эвсэлд багтсан “Эх орон” нам болон МАН-тай хамтран Засгийн газрыг огцруулах ажлыг эхлүүлэв. Ц.Элбэгдоржийн Засгийн газрыг огцрох асуудлыг УИХ-аар хэлэлцэх үед МАН-ын гишүүдээс гадна АН-ын гишүүн М.Энхсайхан, М.Сономпил, Ж.Наранцацралт, Ж.Батхуяг, Л.Гүндалай, БНН-ын дарга Б.Жаргалсайхан нар дэмжсэн байдаг.

2006 онд Засгийн газрын тэргүүний сэнтий Ц.Элбэгдоржоос МАНын дарга М.Энхболдод шилжиж ирэв. Тэрбээр Засгийн газартаа Үндэсний эв нэгдлийн гэх тодотгол өгч, АН-ын “хаалгыг хааж”, ҮШН байгуулсан М.Энхсайхан, Ж.Наранцацралт, Л.Гүндалай, “Эх орон” намын дарга Б.Эрдэнэбат, БНН-ын дарга Б.Жаргалсайхан нарыг танхимдаа багтаасан юм. Гэвч, энэ Засгийн газрыг байгуулагдсаны маргаашаас АН сайд нарыг нь огцруулах бичиг өргөн барьж, явцын дунд МАН-ынхан ч М.Энхболдын танхимаас сайд “сугалахаар” яарч байлаа. 2007 оны арванхо ёрдугаар сард М.Энхболд МАН-ын Их хурлын шийдвэрээр тус намын дарга болсон С.Баярт Засгийн газраа хүлээлгэж өгсөн юм. С.Баяр Ерөнхий сайдын тамгыг М.Энхболдоос тийм ч цэвэрхэн аваагүй. Тэр намын Их хурлын гишүүдээ лоббидсон байдаг.

2008-2012 он: 2008 оны УИХ-ын сонгуулийн санал хураалтын маргааш Улаанбаатарт үймээн дэгдэж, “Долдугаар сарын 1” гэх бараан өдөр шинэ цагийн түүхэнд бичигдэв. Жагсаал, цуглааныг хэн зохион байгуулав, хэн үймээн дэгдээв гэх зэргээр удтал маргасны эцэст есдүгээр сард МАН, АН хамтран эвслийн Засгийн газрыг байгуулж С.Баяр Ерөнхий сайдаар томилогдсон юм.

Гэвч энэхүү Засгийн газрыг хамтарсан гэхэд хэцүү “стандарт бус” гэсэн тодотгол дагадаг. 2009 оны аравдугаар сард тэрбээр Ерөнхий сайдын албыг өөрийн хүсэлтээр С.Батболдод шилжүүлсэн билээ. Эл Засгийн газрыг огцруулах хүсэлт УИХ-ын түвшинд нэг бус яригдсан ч харьцангуй удаан тэссэн.  2012 оны 2012 оны нэгдүгээр сард АН хамтарсан Засгийн газраас гарч С.Батболдын Засгийн газар “стандарт бус” гэсэн хочноосоо салж байв.

2012 оны УИХ-ын сонгуулиар АН парламентад эрх барих хэмжээний биш ч бусад улс төрийн намаас илүү суудал авсан. Ийнхүү АН МАХН, МҮАН-ын хамтран байгуулсан “Шударга ёс” эвсэлтэй хамтран Шинэчлэлийн гэх тодотголтой Засгийн газар байгуулаад байгаа. АН-ын дарга Н.Алтанхуяг энэ үеэс АН доторх фракц, бүлэглэл, МАХН, МҮАНын “Шударга ёс” эвслийн ашиг сонирхлыг тэнцүүлэх гэж чардайж байсан.

Улс оронд нүүрлэсэн эдийн засгийн хямрал, бондын мөнгөний үр ашиггүй хуваарилалт, Ерөнхий сайдын хүрээллийнхний нэр холбогдсон авлигын хэрэг, Үндсэн хууль зөрчсөн явдал зэрэг нь сөрөг хүчний хувьд энэ Засгийн газрыг унагах гол хөзөр болж байсан. АН-ынхан өөрсдөө Н.Алтанхуягаас “салах” арга сүвэгчлэхийн хамт нийгэмд Ардчилсан намын, ардчилагчдын нэр хүнд унасан.

Түүний засгийн “хойдох”-ыг унших ажиллагаанд АН-ын зарим фракцынхан буюу “Женко” Х.Баттулга, Л.Эрдэнэчимэг, М.Зоригт, Р.Бурмаа нар дээр “эсэргүү” Р.Амаржаргал, Ж.Батзандан, Б.Наранхүү, Д.Батцогт нар нэмэгдэж “Шударга ёс” эвслээс Г.Уянга, Л.Цог нар дэмжлэг үзүүлснээр Н.Алтанхуягийн Засгийн газар 2014 оны аравдугаар сарын 5-нд огцорсон. Гайхалтай нь Ерөнхий сайдын суудалд Н.Алтанхуягийн гал тогоог бариад сууж байсан Ч.Сайханбилэг тодорсон юм.

2017-2018 он: Өнгөрсөн оны намар, наймдугаар сард УИХ-д 65 суудал авсан МАН-ын УИХ дахь бүлэг хоёр хуваагдаж Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газрыг огцруулах асуудлыг хөндсөн юм. Наад талдаа бол Ж.Эрдэнэбат сайд нартаа концессын гэрээний ажил өгсөн гэсэн асуудал хөндөгдсөн. Үнэхээр ч концесс тараасан байв. Гэхдээ бүлгийн зөрчил 2017 оны зургадугаар сард болсон Ерөнхийлөгчийн сонгуулиас үүссэн бөгөөд энэ үед Шадар сайдаар ажиллаж байсан У.Хүрэлсүх өөрийг нь тагнасан чагнасан хэргийг дэлгэсэн байв. Херо студийн найруулагч, одоо Ерөнхийлөгчийн зөвлөх Б.Баатартай ярьсан утасны яриа олон нийтийн сүлжээнд өргөн хэмжээнд тарсан. Үүнийг хүмүүс одоо ч санаж байгаа байх.

Энэ үеэр МАН-ын УИХ дахь бүлгийн дарга Д.Хаянхярваа хэвлэлийн хурал зарлан асуудал Шадар сайд, Ерөнхий сайд хоёрын хоорондын зөрчлөөс үүдэлтэй гэдгийг мэдэгдэж байв. Харин хэвлэлүүд энэ бол У.Хүрэлсүхийн “МАН-ын бурхан” болох санаархал санаа. М.Энхболдыг Ерөнхийлөгчийн сонгуульд өвдөг шороодуулж, дараа нь өрнөх МАН-ын даргын суудалд суух ажиллагаа хэмээн мэдээлж байсан юм. Асуудал У.Хүрэлсүхийн санаснаар шийдэгдэж тэр яг Ч.Сайханбилэг Н.Алтанхуягын суудлыг булаан авсан шиг Ж.Эрдэнэбатыгаа огцруулсан.

2018 оны арваннэгдүгээр сарын 19: Өчигдөр юу болж өнгөрсөн бэ гэдгийг дахин сануулах илүүц биз. У.Хүрэлсүх өнөөдөр ЖДҮ-ийг хөгжүүлэх сангийн зээлийг бэлэг шиг тараасан далд эзнээр хардагдаж байна. Зарим хэвлэлүүд Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газрыг огцруулах бичигт гарын үсэг зурсан гишүүдэд ЖДҮХС-гийн зээлийг өгсөн ч гэж хардаж байна.

Нөгөө талаар Ерөнхийлөгчийн сонгуулиас хойш хардлага төдий байсан Ерөнхийлөгч Х.Баттулга, Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх хоёрын нарийн холбоо нийтэд ил болсон. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд хоёр шүдгүй арслан шиг байгаа. Ерөнхий сайд ажлаа хийж чаддаг байхын тулд Үндсэн хуулиа өөрчлөх хэрэгтэй байна гэсэн мэдэгдэл.

Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга З.Энхболдын “2019 оны Монгол Улсын нэгдсэн төсөвт тавьсан энэ хоригийг Ерөнхий сайд хүлээж авна гэж Ерөнхийлөгчтэй уулзахдаа хэлсэн. Гэтэл МАН-ын бүлэг эсэргүүцээд байна” хэмээн хэлсэн үг, МоАХ-аас зохион байгуулсан жагсаалыг У.Хүрэлсүхийн ойр дотны залуус “Нэхүүл” хөдөлгөөн нэрийн дор тэргүүлэн гарч ирсэн.

Эдгээр үйл явдлууд МАН-ынхан У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрыг огцруулах шийдвэрийг гаргахад хүргээд байна.

Я.ХУЛАН