Бид л бүх цаг үед шинийг нээж, нууцыг дэлгэж байгаа мэт хүлээж авдгаас биш Монголын улс төрд ард түмний нүдийг бүлтийлгэж, чихийг дэлдийлгэх сенсацууд мөнхөд бас тасралтгүй оршсоор ирсэн.
Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газар өөрөө өөрсөдтэйгөө концесийн гэрээ байгуулж хулгай хийсэн хэргээр огцорч байсан бол У.Хүрэлсүхийн Засгийн газар ЖДҮ “шаачихсан” гэж харанга дэлдэж байв. Үр дүн нь холбогдогч этгээдүүд бүгд “улс төрийн тавцан”-д хэвээрээ, хариуцлага хүлээж огцорсон гэх Ж.Эрдэнэбат УИХ гишүүн, У.Хүрэлсүх Ерөнхийлөгч. Бид үнэхээр улс төрийн хариуцлагыг хүлээлгэж, шударга ёсыг тогтоож чаддаг уу гэвэл ҮГҮЙ.
Харин өнөөдрийн гол сенсац бол Хөгжлийн банк, Нүүрсний хулгай. Угтаа Л.Оюун-Эрдэнэ л гэнэт гарч ирээд “шүгэлдэнэ, шүүрдэнэ” гэж уухайлаад байгаа бус саяхан л У.Хүрэлсүх “сэлэмдэнэ, цавчина” гэж бархирч байсан. Эцсийн үр дүнг та ч мэднэ.
Тэгвэл улс төрийн хариуцлага гэж юу вэ? Яаж төгсгөлийг ХҮЧТЭЙ хийх вэ?
Улс төрийн эрх мэдэлтэн болон институцууд өөрсдийн үйл ажиллагаа, шийдвэр, бодлогоо хэрэгжүүлэх явцдаа олон нийтийн өмнө хүлээх үүрэг, хариуцлагыг улс төрийн хариуцлага гэдэг.
Улс төрийн хариуцлага нь сонгогдсон, төлөөлсөн албан тушаалтан, төрийн байгууллага, төрийн албан хаагчдын ажлын гүйцэтгэл, ур чадвар, ёс суртахуун, зан үйл олон нийтийн хэрэгцээ, ашиг сонирхолд нийцсэн байдлыг хангахад оршдог.
Улс төрийн хариуцлага хүлээлгэх нь улс төрийн тогтолцоо, нөхцөл байдлаас шалтгаалан өөр өөр байж болох боловч хэд хэдэн механизм, зарчмуудыг агуулдаг.
Улс төрийн хариуцлага хүлээлгэх зарим нийтлэг аргуудаас танилцуулъя. Үүнд:
- Сонгууль: Сонгууль нь олон нийт улстөрчдөд хариуцлага тооцох боломжийг олгодог өөрөөр хэлбэл . Сонгогчид сонгогдсон албан тушаалтнуудын үйл ажиллагаанд үнэлгээ өгөх хэлбэр юм. Тун удахгүй 2024 оны сонгууль болох бөгөөд та улс төрийн сонгуульд идэвхтэй оролцсоноор тухайн “шаардлага” хангахгүй этгээдүүдэд дүн тавих боломжтой. Таалагдах хүн байхгүй байнаа гээд сонгууль өгөхгүй байх биш таалагдахгүй байгаа хүнээ гаргаж ирэхгүй байхын төлөө ч санал өгч болно. Энэ нь яагаад чухал вэ? Өмнөх гэвэл 2020 оны сонгуулыг эргэн санацгаая.ьд Монгол Ардын Нам нийт сонгогчдын 50 хувийн ч саналыг аваагүй боловч парламентийн 82 хувийг буюу 62 суудлыг авсан. Та сонголт хийхгүй бол нөгөө л хүмүүс гарч ирсээр л байх болно.
- Ил тод байдал ба мэдээллийн хүртээмж: Мэдээллийн хүртээмж, төрийн үйл ажиллагааны ил тод байдал нь авлига, хууль бус үйлдэл, албан тушаалын гэмт хэргийг илчлэх, улс төрчид, байгууллагуудад хариуцлага тооцоход тусалдаг. Мэдээллийн эрх чөлөө, нээлттэй засаглал, шийдвэр гаргах үйл явц дахь ил тод байдлыг дэмжсэн хууль тогтоомжоор дамжуулан үүнийг хийх боломжтой. Өнөөдөр иргэн таньд “нууц”-ийн зэрэглэлд багтсанаас бусад бүх биш л бол ямар ч төрлийн мэдээллийг төрөөс хүссэн ямар ч хэлбэрээрээ авах, шаардах эрх байгаа тул та ч бас төрдөө хяналт тавьж, хариуцлага шаардах боломжтой.
- Иргэний нийгэм, хэвлэл мэдээлэл: Бие даасан иргэний нийгмийн байгууллагууд, хяналтын бүлгүүд, эрэн сурвалжлах сэтгүүл зүй нь улс төрийн үйл ажиллагааг хянах, илчлэх, улстөрчдөд хариуцлага тооцоход чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Тэд засгийн газрын ил тод байдал, шударга байдлын талаар судалж, мэдээлж, сурталчлах боломжтой. Судалгаагаар Монгол Улсын хэвлэл мэдээллийн 74 хувь нь улс төрөөс хамааралтай гэж гарсан байдаг. Гэвч энэ нь бүгд хамааралтай гэсэн үг биш. Засаглалд хяналт болж, ардчиллын хоточ нохой болдог хэвлэл мэдээллийн байгууллага, сэтгүүлчид олон бий. Цахим технологи хөгжсөн өнөө үед иргэн та ч өөрийн дуу хоолойгоо олон нийтэд хүргэж, эсвэл дуу хоолойгоо хүргэж байгаа нэгнийг дэмжих боломжтой.
- Хяналт, тэнцвэр: Эрх мэдлийн хуваарилалт, бие даасан шүүх засаглал нь улс төрийн удирдагчдын үйл ажиллагааг шалгах, эрх мэдлээ урвуулан ашиглахаас урьдчилан сэргийлэх, хариуцлагыг баталгаажуулах үүрэг гүйцэтгэдэг. Үүнд хууль тогтоох хяналт, импичментийн үйл явц, шүүхийн хяналт зэрэг механизмууд орно. Олон нийтийн эрх ашгийг хөндсөн шударга бус үйлдлийг таслан зогсоох боломж иргэн бүрдт бий. Тухайлбал 1996 онд Энэтхэгийн нэгэн төрийн бус байгууллага Дели хотын автомашины утаа иргэдийн эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлж байгаа бөгөөд Засгийн газар үүнийг шийдвэрлэхгүй байна гэж үзэж Дээд шүүхэд хандсан. Дээд шүүхээс Засгийн газрыг утааг бууруулж, нийтийн тээврийн хүртээмжийг нэмэгдүүлэх, хүн амын эрүүл мэндийг хамгаалах хэд хэдэн чиглэлийг өгч байжээ. Энэ мэтээр иргэн, төрийн бус байгууллагууд ч өөрийн зөрчигдөж буй эрхийг хамгаалуулахаар төрийн байгууллагад хандаж болно.
- Авлигатай тэмцэх арга хэмжээ: Монголд Авлигатай тэмцэх газар гэж нүсэр бүтэцтэй, өргөн далайцтай байгууллага байдаг ч авлига өссөн үү гэхээс буураагүй. Нөгөө талаар олон нийтийн авлигыг үл тэвчих дадал, хариуцлага нэхэх чадвар сул нь ч үүнтэй холбоотой байдаг болов уу. Авлигын эсрэг хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлэх, бодлогыг боловсронгуй болгох, хариуцлагыг нэхэх шаардах нь иргэн бүрийг зуршил, үнэт зүйл байснаар авлигатай тэмцэх үйл ажиллагааг эрчимжүүлж чадна. Түүнээс Засгийн газар нь хэчнээн шүгэл, шүүр, шувуу, шил, шилжүүлэн авах гээд уриа лоозон, тэмцэл өрнүүлээд олон нийтийн дэмжлэг, шаардлага, шахалт байхгүй бол бодит үр дүн гарах нь эргэлзээтэй.
- Олон нийтийн оролцоо: Олон нийтийн хэлэлцүүлэг, хотын захиргааны хурал болон бусад оролцооны механизмаар дамжуулан шийдвэр гаргах үйл явцад олон нийтийг татан оролцуулж, санал хүсэлтийг нь авах нь улс төрчид өөрсдийн үйлчилж буй хүмүүсийн хэрэгцээ, хүсэл эрмэлзэлд нийцүүлэн ажиллах нь улс төрийн хариуцлагыг төлөвшүүлэхэд онцгой нөлөөтэй. Цахим орчинд өөрийн байр суурийг илэрхийлэхээс гадна хороо, дүүргийнхээ үйл ажиллагааг сонирхож, хянах нь бодит хөгжил авчрархад тустай. Мөн ёс зүйгүй, хариуцлагагүй үйлдэл гаргасан улс төрчийг тухайн цаг мөчид доромжлоод мартах бус зөв аргаар шүүмжилж, бодит хариуцлага шаардаж сурах нь чухал юм.
- Ёс суртахууны мэдрэмжтэй байх: Бидний нийгмийн хариуцлагын ухамсар, ёс суртахууны мэдрэмж сул хөгжсөн нь нэг нэгэнгүйгээр, хэний ч хамааралгүйгээр амьдарч болдог нүүдэлчин заншилтай маань холбоотой байж болох юм. Гэвч өнөө бид ус уусан ч, гэрэл асаасан ч нийгмийн харилцаанд орж байна. Эрчим хүчний системийнх нь 60 хувь нь элэгдэлд орж цахилгаан, дулаангүй болох дээрээ тулчихсан ч хэн нь ч санаа зовохгүй, асуудал ярихгүй байгаа нь бидний асуудлын гол шалтгаан. Нөгөө талаар тухайн салбарт нь авлигал, хээл хахууль, мэргэжлийн бус намын томилгоо нүүрлэж элгээрээ газар мөлхөж байхад нь ч тоохгүй, дуугарахгүй, оролцохгүй байгаа нь бидний ёс суртахууны мэдрэмжгүй байдал, амин хувиа хичээх үзэлтэй ч холбоотой байж магадгүй. Тиймээс үнэхээр нийгэмшиж амьдармаар байвал улс төрийн шударга байдал, мэргэжлийн ур чадвар, хариуцлагыг төлөвшүүлэхээс аргагүй. Эсвэл бүгдээрээ хөдөө гарч малаа маллах нь зөв.
- Эргүүлэн татах, огцруулах механизм: Зарим улс төрийн тогтолцоо нь үүргээ биелүүлээгүй эсвэл хууль бус үйлдэл гаргасан сонгогдсон албан тушаалтныг огцруулахын тулд эгүүлэн татах сонгууль эсвэл импичментийн процессыг зөвшөөрдөг.
Улс төрийн хариуцлага тооцоход идэвхтэй, мэдээлэлтэй иргэд, бат бөх хууль эрх зүйн орчин, үр дүнтэй хэрэгжүүлэх механизм шаардлагатай. Түүнчлэн улс төрийн удирдагчид болон институциуддаа ил тод, шударга, хариу үйлдэл үзүүлэхийг шаардахын олон нийт идэвхтэй, оролцоотой байх ёстой.
Эцэст нь үнэхээр сайхан амьдарч, хөгжингүй улсыг бүтээхийг хүсэж байгаа бол улс төрчдөө шүүмжлээд суух биш иргэн бүр оролцохоос аргагүй. Үгүй бол ёстой Гүндалай ахын хэлдэг “Чадахгүй бол чацга царайлаад байж бай” гэдэг үг л бидэнд зохино. Маргааш ч өөр нэг У.Хүрэлсүх, өөр нэг Л.Оюун-Эрдэнэ гарч ирээд “шударга ёс”-ыг шаардана. Хамгийн гол нь бодит үр дүн гарах эсэх нь олон нийт хэзээ өөрсдийн оролцоогоо ухамсарлахаас л шалтгаална.
Угтаа иргэдийн оролцоо нь хувь хүмүүст шийдвэр гаргах үйл явцад идэвхтэй оролцох, Засгийн газартаа хариуцлага тооцох, тэдний амьдрал, нийгэмд нөлөөлөх бодлогыг тодорхойлоход оролцох боломжийг олгодог. Иргэд улс төрд оролцохдоо тулгамдаж буй асуудлаа хэлж, санал бодлоо илэрхийлэх, эрх ашиг, үнэт зүйлээ тусгасан бодлого, хууль тогтоомжийг боловсруулахад хувь нэмрээ оруулснаар бодит үр дүн гарна.
Улс төр дэх иргэдийн оролцоо нь эрх мэдлийг олон янзын бүлэг хүмүүсийн дунд хуваарилж, эрх мэдлийг цөөн хүмүүсийн гарт төвлөрүүлэхээс сэргийлдэг. Энэ нь засаглалын ил тод байдал, хүртээмжтэй байдал, шударга байдлыг дэмжиж, төр болон түүний үйлчилж буй ард түмний хооронд итгэлцлийг бий болгоход тусалдаг.
Нэмж дурдахад, иргэдийн оролцоо нь иргэний хариуцлагыг төлөвшүүлж, иргэний боловсролыг дээшлүүлж, иргэний оролцоог дэмжиж, илүү мэдээлэлтэй, идэвхтэй иргэдийг бий болгодог.
Цаашлаад тэгш бус байдал, ядуурал, уур амьсгалын өөрчлөлт, хүний эрхийн зөрчил зэрэг нийгэм, эдийн засаг, байгаль орчны тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэхэд улс төр дэх иргэдийн оролцоо маш чухал. Иргэд улс төрд идэвхтэй оролцвол бодлогын өөрчлөлтийг дэмжиж, сонгогдсон албан тушаалтнуудад хариуцлага тооцож, нийтийн сайн сайхны төлөөх шийдлүүдийг эрэлхийлж чадна.
Дүгнэж хэлэхэд ардчилал хөгжихийн тулд улс төрд иргэдийн оролцоо нэн чухал. Энэ нь хувь хүмүүсийг чадавхжуулж, засаглалын ил тод, хүртээмжтэй байдлыг дэмжиж, ард түмний хамтын дуу хоолойг сонсох боломжийг олгоно. Улс төрд иргэн бүрийн оролцоо нь ардчилсан нийгмийг цогцоор нь эрүүлжүүлэх, үр дүнтэй болгоход хувь нэмэр оруулж, төр засаг нь иргэдийнхээ хэрэгцээ, хүсэл эрмэлзэлд хариуцлагатай хандаж, төлөөлдөг байхад тус дөхөм болдог.
Тиймээс аз жаргалтай төгсгөлийн төлөө иргэн бүр нийгмийн амьдралд хариуцлагатай оролцох үүрэгтэй. Үгүй бол Сүржин эхлэл, даржин төгсгөл: Концесс, ЖДҮ, Хөгжлийн банк, Нүүрсний хулгай… үргэлжилсээр л байх болно.
Сэтгүүлч Б.Батхишиг
Эх сурвалж:
- World Bank. (2017). Political Accountability: What Does It Mean and How Do You Measure It? [Online] Available at: http://documents.worldbank.org/curated/en/881221509336674088/pdf/114690-PUBLIC-Political-Accountability-PUBLIC.pdf
- Transparency International. (2019). Anti-Corruption Glossary: Political Accountability. [Online] Available at: https://www.transparency.org/glossary/term/political_accountability
- Open Society Foundations. (2015). Open Society Accountability Initiative: Accountability in Politics. [Online] Available at: https://www.opensocietyfoundations.org/sites/default/files/accountability-politics-20150310.pdf
- United Nations Development Programme (UNDP). (2006). Governance for Sustainable Human Development: A UNDP Policy Document. [Online] Available at: https://www.undp.org/publications/governance-sustainable-human-development
- O’Donnell, G. (1999). Horizontal Accountability in New Democracies. Journal of Democracy, 10(1), 112-126.
- Mulgan, R. (2000). Holding Power to Account: Accountability in Modern Democracies. Palgrave Macmillan.