Мод, чулуу нефтьтэй холилдсон Ижил мөрний ус шатаж байв

Өнөөдөр тавдугаар сарын 9. Ялалтын баярын өдөр. Дэлхийн хоёрдугаар дайн дууссан буюу Фашистын Германыг ялсан энэ өдрийг ОХУ болон Зөвлөлтийн бүрэлдэхүүнд байсан улс орнууд, Европын ихэнх орнууд өргөн дэлгэр тэмдэглэн өнгөрүүлдэг. Ялалтын баярын 72 жилийн ойд зориулсан парад Улаан талбайд Москвагийн цагаар 10:00 цагаас эхэлнэ. Хүн төрөлхтөнд учирсан хамгийн том гай гамшгийн нэг Дэлхийн II дайны талаар дурсахад хүнд. Гэвч олон сая хүний амь насыг авч одсон дайны бараан түүх хожим хийсч ирэх тэнэглэл, зовлон гунигийг дахин давтах ёсгүйг хүн төрөлхтөнд сануулдаг юм.

Дэлхийн II дайны хамгийн том тулаан Сталинградад өрнөсөн ба тус хот 125 хоног бүслэлтэд байсан билээ. Доныг ардаа хийж, өмнө нь Ижил мөрөн үлдээд байсан Германы арми 1942 онд дийлэнх хүчээ Сталинград руу татаж, Ижил мөрний эрэг дагуух хотыг эзлэн Москва руу дайрах төлөвлөгөөтэй байжээ. 1942 оны долдугаар сарын 17-нд Чир гол дээр алдарт жанжин Г.К.Жуковын удирдсан Зөвлөлтийн 62, 64 армийн түрүүч фашистуудтай тулалджээ.

Германы арми Сталинград руу сар бүр 200 мянган цэрэг, офицероо татаж байсан бол тулаан тун бага газар нутагт өрнөж байв. Хотыг фашистуудад алдахгүйн тулд хориглон хамгаалах, давших нарийн төвөгтэй тулалдаан эхэлж, фашистын армийн дэргэд хүн хүчээр цөөн, Зөвлөлтийн арми галын хүчний дэмжлэгтэйгээр жижиг бүлгээр сөрөг дайралт хийж эхлэв. Хотод хороолол, байшин, давхар бүхний төлөө тулалдаан болж байлаа. Байшин барилгын нурж, эвдэрч шатсан мод, чулуу нефтьтэй холилдсон Ижил мөрний ус шатаж байв.

Сталинградын дайрагч бүлгүүд ингэж үүссэн бол Улаан арми 1943 оны арваннэгдүгээр сарын 19-30-нд “Уран”, арванхоёрдугаар сарын 16-31-нд “Санчир”, 1943 оны нэгдүгээр сарын 10-наас хоёрдугаар сарын 2-ныг хүртэл “Цагираг” нэртэй сөрөг дайралт, тусгай ажиллагаа явуулж 125 хоног бүслэлтэд байсан хотыг чөлөөлжээ. Улаан арми Сталинградын дэргэд Германы 22 дивизийг бүслэн авсан бол тулаанд фашистууд олон зуун мянган цэрэг, офицер, 3500 орчим танк, 2000 гаруй их буу, миномёт, 1400 орчим нисэх онгоцоо алдаж, мөн тооны цэрэг, офицероо олзлуулсан байна.

Энэ их хүч Ижил мөрний эрэг дээрх аварга том галтай тогоонд орсон мэт шатаж, Фашистын арми энэ хотод фронтод дайтсан нийт хүчнийхээ 1/4 орчим хувийг алджээ. Энэ тулаанд оролцсон олон мянган цэрэг, түрүүч, дарга офицерыг “Сталинградыг хамгаалсны төлөө” медалиар шагнасан байна. Энэ медалийг 1942 оны арванхоёрдугаар сарын 22-нд бий болгосон аж. Сталинградын дэргэдэх ялалт эвслийг сулруулж, төвийг сахисан орнуудын байр суурь бэхжсэн юм. Турк, Япон хоёр ЗХУ-ын эсрэг дайнд орохоос татгалзахад хүрсэн бол Европын орнуудад үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн өрнөхөд түлхэц болсон байна. Дайнаас хожуу Эх орны дайны ахмад дайчин “Хүний тэнэглэл ёроолгүй шүү” гэж хойч үедээ сануулан захиж байжээ.

Вермахтын ах дүүгийн булш

Германы иргэн Г.Шретерийн 1958 онд хэвлүүлсэн “Сталинград” номд багтсан герман цэргүүдийн тэмдэглэлээс…

Герман офицерийн тэмдэглэл: Бид Ижил мөрөн хүртэл дахин нэг км ахих хэрэгтэй байдаг. Гэтэл яагаад ч гэтэлж чаддаггүй. Энэ нэг км газрыг эзлэхийн төлөө тулалдааныг бүх Францыг эзэлсэн дайнаас ч удаан хугацаанд хийж байв. Оросууд өмнө хадан хясаа шиг бат зогсож байна.

Герман цэргийн тэмдэглэл: 1942 оны аравдугаар сарын 22. Бид олон хүнээ алдаж алхам бүрт хүүрэн дээгүүр гарахаар болж байв. Хүүр цэвэрлэх завтай хүн байхгүй тул ялзран өмхийрнө. Цэргүүд Сталинградыг “Вермахтын ах дүүгийн булш” гэдэг болсон байв”.

Герман цэргийн тэмдэглэл: Германы арми Сталинград болон Кавказын чиглэлээр цэрэг, армийнхаа гол хүчийг дайчилж, Зөвлөлтийн өмнөд нутгийг төвөөс салгахыг зорьж байсан”

“Катюша”-гийн талаар хэдэн мөр

М.Блантер, М.Исаковский нарын хамтран бүтээсэн “Катюша” дуу анх 1938 онд гарсан ч дайны жилүүдэд алдаршсан юм. ЗХУ дэлхийн II дайныг даван туулахад энэ дууны нэртэй адилхан нэртэй зэвсэг өөрийн гэсэн үнэ цэнэтэй хувь нэмэр оруулсан байдаг. Харин энэ дууны талаар Исаковскийн зээ хүү ийнхүү дурсаж байна. “Манай өвөө Михаил Фёдорович Исаев дайнаас өмнө Өмнөд Уралын хөдөө амьдарч байлаа. Мужаан, мундаг гармони хөгжимчин байлаа.

Тэр гармони хөгжим дээрээ өөрийн гэргийдээ зориулж “Катюша” дуугаа зохиосон. 1941 онд дайнд яваад, гармони хөгжимтэйгөө хамт Австри хүрсэн. 1943 онд Курскт түр үдлэх үеэрээ “Землянка” дуугаа зохиосон. Энэ үеэр миномётын дэлбэрэлт болж, минаны хэлтэрхий шууд гармони хөгжмийг нь нэвтрээд өвөөгийн гарыг оносон гэдэг. Сарын дараа тагнуулынхан түүнд шинэ гармони хөгжим авчирч өгсөн. Энэ хөгжим дээрээ өвөө хайртай хань Катюшагийнхаа нэрийг бичиж, хөгжимтэйгөө Европыг бүтэн туулсан юм.

Түүний хөгжмийн зэмсэг дээрх бичсэн үгийг хармагцаа дайчид шууд л “Катюша”-г тоглоод өгөөч гэж гуйдаг байсан гэдэг. Харин дараа нь ялалтын өдөр ирсэн ч гармонийн дуу тасарсангүй. 1945 оны есдүгээр сард л өвөө гэртээ харьсан гэдэг. Ингээд хайрт Катюшатайгаа амьдарч, долоон хүүхэдтэй болсон. Эмээтэй 65 жил хамт амьдарч, нэг жил өөд болсон доо” хэмээн зээ хүү нь дурсчээ. Харин дайны жилүүдэд тийрэлтэт артилерийн буунд яагаад “Катюша” гэдэг нэр өгсөн юм бол.

“К” индекстэй байсан, тухайн үед Блантер, Исаковскийн “Катюша” дуу хит болсон байсан учраас “БМ-13” төхөөрөмжид ийм нэр өгсөн биз ээ. Сонирхуулахад 1941 оны долдугаар сарын 14-нд 15:15 цагт Зөвлөлтийн арми дайны түүхэнд анх удаа тийрэлтэт артилерийн галаар дайсанд цохилт өгчээ. Энэ үед фашистын арми Днепр мөрөн рүү цөмөрч, Орша хот болон Смоленскийн урд хэсгийг эзлэн аваад байжээ. Цахилгаан шиг хурдтай энэ зэвсгийг оросууд 1941 онд Зис машинд суурилуулан үйлдвэрлэжээ.

16 тийрэлтэт сум бүхий бүхий машиныг “Бм-13” гэж нэрлэж, кабин дээр нь томоор “К” үсэг бичсэн тул “Катюша” гэж нэрлэх болсон аж. Зөвлөлтийн арми 1943 оны долдугаар сарын 12-ны өглөө Ока голын хөвөөнд орших Толкачевын эсэргүүцлийн зангилаанд их буу, нисэх онгоцтой хүч хавсран “Катюша”-аар ээлжит цохилтоо өгчээ. Болхов руу нэвтрэх замыг хаах зорилгоор Орёлын түшиц газрыг хориглон хамгаалж байсан энэ зангилаанд фашистууд чухал ач холбогдол өгч, Толкачева тосгоны эргэн тойронд төмөр утсаар тор татан зайгүй мини булсан байжээ.

Өглөөний 05:05 цагт “Катюша”-гийн хоёрдугаар бригад бэхэлсэн район руу гал нээсэн байна. 300 мм-ийн их бууны 2304 сумтай тэнцүү Катюшагийн сум тус бүр тэсрэхдээ 1.5 метр гүн, 5-8 метр урт нүх үүсгэсэн. Эсэргүүцлийн зангилааг ердөө наймхан минутад бут цохисон бол 400-500 хүнтэй фашистын гарнизоноос 28 хүн амьд үлдэн буудлага дуусахад бууж өгсөн” хэмээн бэлтгэл генерал А.Нестеренко дурссан талаар “Улаан-Од” сонин 1970 оны дөрөвдүгээр сарын 04-ний дугаартаа мэдээлжээ.

1941 оны наймдугаар сарын 8-нд ерөнхий командлагч Сталины тушаалаар тийрэлтэт артиллерийн анхны найман хороог бий болгосон бөгөөд есдүгээр сарын 12-нд ес дэх хороог байгуулж байжээ. Тухайн үед тийрэлтэт артиллерийн нэг хороо нь 5-10 секундын хугацаанд 576 ширхэг пуужин харвах чадалтай байсан бөгөөд эдгээр пуужин нь 100 га талбайд байрлаж буй дайсныг устгах боломжтой байлаа. Пуужингийн толгой нь газарт унаж задраад, задарсан хэлтэрхий нь 800 хэмийн халуун үүсгэж, эргэн тойрныхоо бүх зүйлсийг шатаадаг байсан учраас дайснууд зэвсгийг аюултайд тооцож байсан юм.