Ц.Баасансүрэн
-ХАМГИЙН ИХ НҮҮРСИЙГ ТӨРИЙН ӨМЧИЙН КОМПАНИ ЭКСПОРТОЛДОГ, НҮҮРСНИЙ ТОМ НАЙМААНЫ ЦААД ЭЗЭД НЬ УЛСТӨРЧИД-
Арилжааны банкууд өчигдөр 98.8 сая ам.доллар авах захиалга ирүүлсэн ч Монголбанк 20 сая ам.доллар л нийлүүллээ. Хуучны нэг кинон дээр гардаг даа, дөрвөн дугуй авах хүсэлт гаргаад дарга дамжин хасагдсаар эцэст нь нэг дугуй гар дээр нь ирдэг тухай. Яг үүн шиг банкуудад 60 сая ам.доллар хэрэг болоод 90 саяыг зараач гэж төв банк руу хандсан байж таарна. Гэтэл Монголбанк хүссэнээс нь 40 сая ам.доллараар дутуу валют өгчихлөө.
Ам.долларын ханш 2500 даваад талийж өгсөн ийм цагт төв банкны энэ харамч хандлагыг байгаа оноогүй шийдэл гэж харахаас өөр арга алга. Есдүгээр сарын эхээр бас төв банк ийм хандлага гаргасан. Арилжааны банкуудад хүссэнээс нь эрс бага ам. доллар зарсаныг цахим хуудас руу нь ороод харчихаж болно. Доллар зарахгүй гэж гэдийсэн өдөр ч төв банкинд бий. Хэрэгцээтэй доллараа авч чадаагүй банкууд яана гээч. Дутуу 40 сая ам.доллараа гудамжнаас нөхнө. Бүр тодруулбал Н.Баяртсайхан хар захаас их хэмжээний доллар тат гэсэн ганцхан сонголтыг арилжааны банкуудад үлдээж байна. Энэ тохиолдолд эрэлт өсч ногоон валютын ханш хаданд гарах нь нэг дээр нэгийг нэмээд хоёр гардаг гэдэг шиг тодорхой зүйл. Үр дүнд нь иргэдийн бүтэн сар зүтгэж авдаг цөөхөн хэдэн төгрөг л үнэгүйднэ.
Ам.долларын ханшийн өсөлтөөс хэн хожиж явааг анзаарч харъя. Ченжүүдийн хувьд ам.долларын өсөлтөөс асар их мөнгө олж, ашиг хийдэг хэсэг хэтээсээ биш. Тэдний гар дээр үсрээд арван сая ам.доллар эргэлддэг.
Сая ам.долларын л ашиг хийдэг улс. Үнэн хэрэгтээ 10 сая ам.доллар бол эдийн засгийн хувьд сүртэй тоо биш. Ам.долларын ханшаас хамгийн их ашиг олж байгаа нь нүүрс экспортлогчид. Өмнөх засгийн үед ам.долларын ханш 17002000 төгрөгт хэлбэлзэж байхад Монголын нүүрсний нийт экспортын орлого жилийн 200 сая ам.доллараар хэмжигдэж байсан юм. Гэтэл өнөөдөр нүүрсний экспортын орлого 2.5 тэрбум ам.доллараар яригдаж байна. 2014 онд олж байсан 200 сая ам.долларыг тухайн үеийн долларын дундаж ханш болох 1800-гаар үржүүлье. Хариу нь 360 тэрбум гэсэн тоо гарч байна. Тэгвэл өнөөдрийн олж буй 2.5 тэрбумыг 2500-гаар үржүүлээд үзээрэй.
Ямартаа ч экспортын нийт орлого нь 12 дахин өссөн нүүрснийхэн ам.долларын ханшийн зөрүүнээс 40 хувийн ашиг олж байна. Нүүрсний хамгийн том экспортыг төрийн өмчийн “Эрдэнэс Таван толгой” компани хийдэг. Нүүрсний бизнесийн ард том улстөрчдийн нэр байсхийгээд дуулддагийг монголчууд бултаараа мэднэ. Тэгэхээр ам.долларын галзуурлаас хамгийн их ашиг хүртдэг нь улстөрчид, төр болж таарч байна. Товчхондоо өнөөдөр Монголд нүүрс зардаг хүмүүст зориулагдсан эдийн засгийн менежмэнт явж байна.
МАН засгийн эрхэнд гараад жирийн иргэд, дундаж давхарга руу хандсан ипотекийг ойлгоогүй, ойлгохыг ч хүсээгүй, хэрэгжүүлээ ч үгүй. Одоо бага хүүтэй урт хугацаатай орон сууцны зээл бараг л ор сураггүй болдог дээрээ ирчихлээ. Эндээс харахад төр засаг өөрсдийнхөө олдог хэдэд анхаарахаас өөрийг хийхгүй суугаа нь гашуун ч гэлээ бодитой үнэн. Хатуухан хэлэхэд Монголбанк орон сууцанд амьдрах хүсэлтэй Бат, шатахуун хэрэглэдэг Дорж, инфляцид өртдөг Цэцэгээ, мах хэрэглэдэг иргэдийнхээ төлөө биш эрх баригчдын халаасанд орох мөнгөний төлөө ажиллаж байна.
ИЛҮҮДСЭН ТӨГРӨГ НОЁН НОГООНЫ ХАНШИЙГ ГАЛЗУУРУУЛНА
Арилжааны банкууд яг өнөөдөр төгрөгийн илүүдэлтэй байна. Өнөө жилийн эхний долоон сарын байдлаар гэхэд л дөрвөн их наяд төгрөг гэсэн аварга тоо дуулдсан. Эдийн засагт бол энэ тоог Монголбанкны үнэт цаас гэсэн тодорхойлолтын ард бичдэг. Төв банк энэ мөнгөнд жилийн 10 хувийн хүү төлж долоон хоногийн хугацаатай байршуулдаг. Хэрвээ энэ хэмжээний мөнгө ипотек, шатахуун, махны үнэ тогтворжуулах гэх мэт зохицуулалтын хөтөлбөрүүдэд зарцуулагдаж эдийн засагт эргэлдэж байсан бол айгаад байх юмгүй л дээ. Юунд ч зарцуулагдахгүй, хэнд ч хэрэггүй яг өнөөдрийнх шиг түгжигдсээр удвал хэцүү байдал үүснэ.
Товчхондоо тэсэрвэл гамшиг тарих дарьтай торх л гэсэн үг. Дээр нь Монголбанк долларын ханшийн өсөлт сүртэй зүйл биш гэх маягийн мэдэгдэл хийгээд суувал төгрөг үнэгүйдэх зам руугаа шуударна гэсэн болгоомжлол зарим эдийн засагчид байна. Энэ мөнгө яг нарийндаа гуравхан банкинд төвлөрдөг. Долларын ханш яах нь тодорхойгүй удаж, төв банкны идэвхгүй хандлага үргэлжилбэл банкууд энэ хэмжээний мөнгийг доллар болгох шийд гаргах өндөр эрсдэлтэй. Монголбанкин дээр долоохон хоногийн хугацаатай байршдаг учраас төгрөгөө доллар болгох боломж банкуудад бүрэн бий гэсэн үг. Хэрвээ тэгвэл ам.долларын ханш огцом өсөх аюул бий. Илүүдэл төгрөг төв банкинд өмнөх шиг жил хүртэл хугацаагаар байршдаг байсан бол огцом шок үүсэхгүй байх талтай гэж эдийн засагчид хэлж байна.
Зээлийн хэмжээ өнөөдрийн статистикаар 20 хувиар өсөөд байгаа. Уг нь зээлийн хувь хэмжээ үүнээс ч өсөх бололцоотой. Арилжааны банкуудын хувьд илүүдсэн дөрвөн их наяд төгрөг зээл болж эдийн засагт эргэлдэх боломжтой. Банкууд илүүдсэн төгрөгөө зээл хэлбэрээр зах зээлд гаргахыг хүсч байгаа ч эрэлт нь ханачихсан гэх шалтгаан бий. Гэхдээ зээлийн эрэлт ханасан гэж шууд дүгнэхэд хэцүү. Зээл болгож гарах бодлого алга гэвэл үнэнд ойртоно.
Төв банкнаас ч юмуу Засгийн газраас ипотекийн зээлээ эрчимжүүлье, боловсруулах үйлдвэрлэлээ санхүүжилтээр дэмжье гээд хөшүүрэгдэхэд л илүүдсэн гээд байгаа дөрвөн их наяд төгрөг зах зээлд эргэлдэж эхэлнэ. Монголбанк долларын зээлийг хумина, хэрэглээний зээлийг хазаарлана гэж мэдэгдэж суугаа. Хязгаарлахыгаа хязгаарлаж болно л доо. Гэхдээ илүүдсэн төгрөг гэсэн толгойны өвчнөөс салахын тулд зээлийн өөр сувгийг нээх бодлого хэрэгжүүлэх учиртай.
Дахиад хэлэхэд ХААН, Голомт, Худалдаа хөгжлийн банкны аль нэг нь илүүдсэн төгрөгөөрөө доллар авна гээд захиалга өгчихвөл валютын захад савлагаа үүсэхэд бэлэн болчихож. Монголбанк өнөөдрийнх шигээ төгрөгийн ханш суларч байна гэсэн мэдэгдлийг давтамжтай хийгээд суувал банкуудад төгрөгөө долларт хувиргахаас өөр зам үлдэхгүй. Уг нь өдийд Н.Баяртсайхан “Ам.долларын ханш чангарахгүй” гэх мэт эерэг дохиог эдийн засагт өгөх учиртай. Төв банк энэ янзаараа мөнгөний зах дээр мэдрэмжгүй аашлаад байвал ханш нэг л өдөр 2800 руу дөхнө. Яг тэр үед илүүдэл төгрөгийн ихэнхийг атгасан банкны менежерүүд доллар руу зүтгэх нь тов тодорхой зүйл. Хувийн хэвшил ашгийн төлөө ажиллах нь хэнд ч ойлгомжтой асуудал. Өнөөдөр аль ч банкны тайланг шүүрдээд харсан ашиг нь тэг дээр байгаа. Он дуусахад гуравхан сар үлдчихсэн энэ үед ашиггүй ажиллаж яваа банкууд зүгээр суухгүй нь ойлгомжтой. Эцэст нь долларын ханш өсч, төгрөг үнэгүйдсэн ачааны хүндийг иргэд үүрээд л өнгөрнө. Нэг зүйлийг онцолж хэлэхэд учир мэдэх улс илүүдэл дөрвөн их наяд төгрөгийг эдийн засагт үүссэн хаван гэж нэрлээд байна. Өмнө нь ийм их хэмжээний төгрөгийн илүүдэл үүсдэггүй байсныг онцлох учиртай. Мөнгөний зах дээрх илүүдэл мөнгө өмнөх засгийн үед 400-500 тэрбум төгрөгөөр хэмжигддэг байсан юм.
ИНФЛЯЦИ 12 ХУВЬ ДАВСАН БАЙЖ МЭДЭХ НЬ
Илүүдэл төгрөг инфляцийн өсөлттэй хавсрахаараа том аюул тарина гэх болгоомжлол ч дуулдаж эхэллээ. Төв банк инфляцийг найман хувьд барьж байгаа гэсэн мэдээлэл түгээж буй. Харин монголчуудын суурь хэрэглээ болсон шатахууны үнийн өсөлтөөр хэмжээд үзэхэд инфляци дор хаяж 12 хувь хүрсэн гэсэн таамаглал эдийн засагчдын дунд байна. Тэнгэрт цойлсон инфляциа цаасан дээр багасгаж буулгадаг улсын тод жишээ нь Венесуэл гэдгийг энэ дашрамд онцолъё. Айл бүрийн төсөвт очиж суудаг шатахууны үнэ гэхэд л 2030 хувиар өсөөд байна. Шатахууны үнийн нэмэгдлийг дагаад бүх үйлчилгээ, бүтээгдэхүүний үнэ өгсдөг хуультай. Саяхан ногооны үнэ унасан боловч шатахууны ханш нэмэгдэнгүүт дагаад өссөн нь үүний наад захын нотолгоо. Засгийн газар, Монголбанкны зөнд нь хаясан шатахууны үнэ цаашид ч нэмэгдэх зураг харагдаж байна. Дэлхийн байдлыг ажихад газрын тосны үнэ өсөх таамаг анзаарагдаад эхэлчихсэн.
Иранд нэг л эвгүй нөхцөл үүсвэл газрын тосны үнэ өснө гэж шинжээчид хэлж байна. АНУын ерөнхийлөгч Трамп Бүгд найрамдах намынх, бүгд найрамдахчууд нефть, зэвсгийн бизнесийг атгадаг, харин холливуд, бургер, электроник Ардчилсан намынхных нь бизнес гэдгийг цэнхэр гаригийн учир мэдэх улс бултаараа андахгүй. Бүгд найрамдах намаас сонгогдсон өмнөх ерөнхийлөгч нар болох Буш, Рейган дайн өдөөж байсан нь цаанаа ийм учиртай гэдэг. Эсвэл дайн дэгдэж болзошгүй гэж мэдэгдэцгээж зэвсэг шинэчлэх нэрээр төсвөөс мөнгө гаргуулдаг,
Хойд Солонгосоор айлгаж байгаад пуужин зардаг байсан бүгд найрамдахчуудад сүүлийн үе нэг асуудал үүсээд буй. Өнөө дайсан гэж зарладаг хойд Солонгос нь өмнөдүүдтэйгээ хачин дотно харилцаж, Kpopынхныг нь урьж тоглуулж, Сингапурт Трамптай уулзаж дэлхийд жигтэйхэн эерэг мессэж өгөөд эхэлчихсэн. Тэгэхээр нефтийн нөөцийн 20 хувийг атгадаг Иран улс Трампын гол бай болж харагдаж байна. Иран бол сэрэмжлэх ёстой дайсан, хориг тавина гэчихэд л нефтийн үнэ өсөөд ирнэ. Нефтийн үнийн өсөлт Трампаас гадна Путинд ашигтай, Путин, Трамп хоёр найзууд гэсэн логик бас бий. Өндөр үнэтэй нефтээс алдагдал хүлээдэг нь ганцхан Хятад. Манайх шиг нефть олборлодоггүй жижиг улсууд мэдээж хөлд нь үрэгдэнэ. Гэхдээ Путин, Трамп хоёрын хувьд бид том байтугай жижиг ч асуудал биш. Нефтийн үнэ өдгөө 60 ам.доллар даваад байгаа. 70 ам.долларт хүрэхэд Оросын төсөв дажгүй ашигтай болж эхэлдэг. Удахгүй 70 ам.долларт хүрч Путиний нүүрэнд инээмсэглэл тодрох байх. Манай улсын хувьд нефтийн үнэ 100 ам.доллар байхад шатахууны үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр хэрэгжүүлж үнийн өсөлтөд нэрвэгдчихэлгүй тэсээд гарсан. Дараа нь 40 рүү унахад засаг нефть импортлогчдоос татвар авч эхэлсэн. Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр мэдээж түүх болж үлдсэн. Одоо шатахууны үнэ өсөхөд ямар арга хэрэглэх нь тодорхойгүй байна. Долларын ханш, шатахууны үнийн өсөлт Засгийн газрын том сорилт болох нь ойлгомжтой болчихлоо. Шатахууны үнэ өсөх хэрээр өргөн хэрэглээний бараа, авдаг үйлчилгээнүүдийн ханш өгсөж, инфляци өндрөө авах эрсдэл бас бий.
СОНГУУЛИЙН ӨМНӨХ ТӨСӨВ ДОЛЛАРЫН ХАНШИД ТАШУУР ӨГНӨ
Удахгүй төсвийн хэлэлцүүлэг эхэлнэ. Хоёр сонгуулийн өмнөх жилийн төсөв учраас маш өндөр алдагдалтай батлагдах нь тодорхой. Гишүүд сонгуулийнхаа мөнгийг хийх гэж тойрогтоо аль болох их мөнгө тусгуулахаар зүтгэнэ, төв банк боломжгүй гэж гөжвөл 65-уулаа юм чинь Монголбанкны ерөнхийлөгч, Сангийн сайд, бүр цаашилбал Ерөнхий сайдаа огцруулж байгаад ч болтугай өөрсдөдөө ашигтай хувилбараар төсвөө батална л гэж зүтгэнэ.
Тэгэхээр төсвийн өндөр алдагдал, 2020, 2021 оны тэрбум гаруй ам.доллар гэсэн том ачаа ам.долларын ханшид ташуур өгөхөөр байна. Дээр нь оны сүүлийн гурван сарын тухайд валют орж ирдэггүй онцлогтой үе. Илүүдсэн төгрөг жинхэнээсээ төв банкин дээр ирж хөдөлгөөнгүй хадгалагддаг цаг. Илүүдэл төгрөгийг жилийн арван хувиар байршуулдаг төв банкны хувьд илүү ачаа нэмэгдэнэ гэсэн үг. Эцэст нь онцлоход эдийн засагчид гадаадын хөрөнгө оруулалт мэдрэгдэхүйц өсвөл долларын ханш бууна гэж байгаа бол төв банк ногоон валютын ханшийн өсөлтийг түр зуурын гэж тодотгож буй.
Эх сурвалж: “Өдрийн сонин”