ХӨГЖЛИЙН БЭРХШЭЭЛТЭЙ ЭМЭГТЭЙЧҮҮДИЙН НӨХӨН ҮРЖИХҮЙН ЭРХИЙН ТУХАЙ ЯРИЛЦАВ-
“Хөгжлийн бэрхшээлтэй эмэгтэйчүүдийг эрсдэлтэй жирэмслэлт гэдэг ангилалд автоматаар оруулдаг. Ямар нэг асуудал гарвал тухайн өрхийн эмчийн ажлын үзүүлэлтэд сөргөөр нөлөөлдөг учраас эмч нар аль болох жирэмслүүлэхгүй байлгах гэж толгойгоо ажиллуулдаг. Ийм эмэгтэйчүүдийг жирэмслээд очихоор үр хөндүүлэхийг ятгах, сэтгэл зүйн дарамтанд оруулах нь олонтаа” хэмээн Б.Чулуундолгор ярьж байна.Хүний эрхийн үндэсний комисс, Нээлттэй нийгэм форумтай хамтран сар бүр зохион байгуулдаг “Хүний эрхийн тухай ярилцъя” өглөөний уулзалтын үеэр ийм яриа өрнөсөн юм. Энэ удаагийн зочноор “Хөгжлийн бэрхшээлтэй охид, эмэгтэйчүүдийн нөхөн үржихүйн эрүүл мэнд” сэдэвт судалгааг гүйцэтгэгч багийн ахлагч, Монголын Тэргэнцэртэй Иргэдийн Үндэсний Холбооны тэргүүн Б.Чулуундолгор, хүний эрхийн активист Б.Энхжаргал нар оролцсон юм.
Б.Чулуундолгор танхимд суугаа хүний эрхийн чиглэлээр ажилладаг төрийн бус байгууллагынхан, сэтгүүлчдэд хандан яриагаа ийнхүү үргэлжлүүлэв.
“Хөгжлийн бэрхшээлтэй эмэгтэйчүүд ихэвчлэн зохион байгуулалттай арга хэмжээний үеэр л нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн үзлэгт ордог” гэж судалгааны үеэр ярьсан. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн төрийн бус байгууллага, олон нийтийн байгууллагаас кампанит ажил байдлаар эрүүл мэндийн үзлэг зохион байгуулж байж үзлэгт хамрагддаг. Бие дааж урьдчилан сэргийлэх үзлэгт орох боломжгүй. Урьдчилан сэргийлэх зорилгоор эмчид үзүүлэх гэвэл “Ачаалал ихтэй байна, юун чамтай харьцахтай манатай” гэж загнадаг. Утсаар мэдээлэл аваарай гэдэг ч “Үзүүлээгүй байж юун зөвлөгөө авах гээд байгаа юм бэ” гэдэг. Иймэрхүү байдал байнга гардаг гэж яригдсан. Үр хөндүүлсэн эмэгтэйчүүдээс шалтгааныг нь асуухад “Өөрийн хүслээр”, “Биеийн эрүүл мэндийн байдлаас”, “Бусдын дарамт шахалтаас”, “Хүчирхийлэлд өртсөний улмаас жирэмсэлсэн” , “Нөхөр гэр бүлийнхний зөвшөөрөлгүй” гэсэн шалтгаанууд ихээр дурдагдсан. Бусдын дарамт шахалт гэдэгт эрүүл мэндийн байгууллагын ажилтнуудын дарамт шахалт бас багтдаг. “Эрүүл мэндийн шалтгаанааны улмаас” гэдэг хариулт хамгийн олон давтагдсан. Эмч нар “Чи хөгжлийн бэрхшээлтэй учраас чамд ийм ийм эрсдэл гарна, чи жирэмслэлтийн явцыг даахгүй, хүүхдэд болон чамд эрсдэлтэй” гэх мэтээр зөвлөдөг. Түүнчлэн гэр бүлийнхэн, нөхөр зөвшөөрөөгүй учраас жирэмслэлтийг зогсоосон гэсэн хариулт их байсан.
Хүчээр жирэмслэлтийг зогсооход хэн хамгийн их нөлөөлсөн бэ гэсэн асуултанд эрүүл мэндийн байгууллагын ажилтнууд гэсэн хариу зонхилсон юм.
Ганцаарчилсан ярилцлагын үеэр нэг ээж ярихдаа “Группэд байдаг гэхээр эмч нар жирэмслэх шаардлагагүй гэж үздэг.Хүүхэдолоод эмчид хэлтэл “Чи одоо хүүхэд гаргаж болохгүй ээ” гэсэн. Тэгэхээр нь би нөхөртэйгээ ярилцъя гэж хэлээд зугтааж гараад хувийн эмнэлэгт хяналтанд байж байгаад, Эх нялхаст хүүгээ төрүүлсэн. Хоёр дахь хүүхдээ төрүүлсний дараа эмч нар “Чи мундаг байна, хоёр хүүхэд төрүүлчихлээ одоо болно” гээд үрийн сувгийг маань боосон гэх жишээтэй. Бэлгийн хүчирхийлэл, хувийн халдашгүй байдлын талаар ганцаарчилсан ярилцлага хийхэд ярилцсан эмэгтэй болгон хүчирхийлэлд өртсөн байсан. Бэлгийн хүчирхийлэл маш их байна. Мөн тэтгэврийг нь авах гэх мэт эдийн засгийн хүчирхийлэл ч олон. “Ээж миний тэтгэвэрийг аваад 5000 төгрөг л надад өгдөг” гэх мэт хариултууд цөөнгүй гарсан. Бэлгийн хүчирхийлэл ойр дотнын хүмүүсийн зүгээс, аав, ахын найз, хөрш, хойд аав, төрсөн эцгийн зүгээс ч үйлдэгдэж байна. Хэнтий аймгийн оюуны бэрхшээлтэй эмэгтэйг шоронгийн хуягууд шорон руу оруулж “ашиглуулдаг”. Тэрийг бүгд мэддэг хэрнээ арга хэмжээ авдаггүй. Өөр хэсэг хүмүүс тэр охиныг дарамталж мөнгө гуйлгуулдаг. Нутгийнхан охиныг өрөвдөөд мөнгө өгдөг. Өөр нэг бэрхшээлтэй эмэгтэй оройдоо ирээд мөнгийг нь хурааж авдаг юм билээ. “Намайг мөнгө олж ирэхгүй бол тэр эмэгтэй зоддог” гэж охин ярьсан. Тэр охины ар гэрийнхэнд Дэлхийн зөн байгууллагаас хашаа байшин барьж өгсөн. Гэр бүлийнхэн нь тэр охины олсон мөнгөөр л амьдардаг. Гэрээсээ хөөж, мөнгө олж ирэхийг шаарддаг. Хагас бүтэн сайн өдөр болгон тэр охиныг шорон руу оруулдаг гэж ярьж байгаа юм. Энэ охины нөхцөл байдлыг мэдэж байгаа мөртлөө яагаад хууль, шүүхийн байгууллагаар явахгүй байгаа юм бэ гэхээр “Яг дагнаад хөөцөлдөх хүн байхгүй”гэсэн хариу өгсөн. Хүчирхийлэлд өртсөн хүний өмнөөс хууль шүүхийн байгууллагаар дагнаад хариуцаад явах байгууллага Монголд хэрэгтэй юм байна гэдэг нь эндээс харагдсан.
Хүчирхийлэлд өртсөн эмэгтэйчүүд хууль, шүүх цагдаад хандах нь бага. Нэгдүгээрт яаж хандахаа мэдэхгүй. Хоёрдугаарт хандлаа гэхэд цагдаа миний үгэнд итгэхгүй гэж боддог. Нэг тийм тохиолдол байсан. Хүчирхийлсэн хүн нь “Чамайг цагдаад хандвал өөрөө хүсээд дагаад явсан гэж хэлнэ, цагдаа миний үгэнд итгэнэ, чамд итгэхгүй” гэсэн. Тэгээд бодож үзсэн. Цагдаа тэр хүний л үгэнд итгэж магадгүй, яагаад гэвэл би хөгжлийн бэрхшээлтэй учраас. Бас би өөрөө хөгжлийн бэрхшээлтэй болж төрчихөөд, дараа нь ийм асуудлаар дахиад ээж, аав хоёрыгоо зовоомооргүй байна. Хэнд ч хэлж чадахгүй нэг жилийг хүнд нөхцөлд өнгөрөөгөөд анх удаа та нарт хэлж байна” гэж нэг нь ярьсан. Хөгжлийн бэрхшээлтэй охидыг 8-12 настай байхад нь хүчирхийлсэн тохиолдлууд гарч байсан хэмээн тайлбарлав.
Судалгааны багийн гишүүн, “Демократи залуусын төв”-ийн Б.Энхжаргал: Хүчирхийлэл хүний амьдралд яаж нөлөөлдөг нь 40-50 настай эмэгтэйчүүдтэй ярилцахад мэдрэгдэж байсан. Өөртөө итгэлгүй, өөрийгөө үнэлэхгүй болох, эрэгтэй хүнд итгэхгүй болох, амьдралд итгэхгүй байх. Айхавтар хөгжлийн бэрхшээлгүй мөртлөө “Хэн намайг тоох вэ дээ”гэдэг. Тогтсон амьдралгүй хэрнээ үр хөндөлтийн тоо нь олон тохиолдлууд байсан.
Бие даан амьдрах эрх бас чухал байсан. Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний эрхийг хамгаалахад хоёр суурь ойлголт бий. Нэг нь боловсролд тэгш хамрагдах, нөгөө нь бие даан амьдрах эрх. Энэ хоёрыг бий болгохгүйгээр нөхөн үржихүй гээд ярихад хэцүү.Уналт таталттай, хүнд хэлбэрийн бэрхшээлтэй хүмүүс, нөхөн үржихүйн эрх, бэлгийн эрх чөлөө, таашаал гэдэг зүйлийг хэдэн давхар хаалганы цаана хаячихсан байсан. Бие даан амьдрах эрх нь хэн нэгэнтэй дотно харьцаанд орох, гэр бүл зохиоход чухал.Харааны бэршээлтэй эмэгтэй ярьсан. “Нөхөр бид хоёр нэг өрөө байранд ээж, дүүтэйгээ хамт амьдардаг. Бид хоёр бие биедээ хайртай ч дотно харьцаанд тэр бүр ороод байж чадахгүй,нөхөр бид хоёрын харилцаа хөндийрөөд,салах тийшээ хандаж байгаа” гэсэн.
Хууль эрх зүйн зүйн орчноос гадна нийгмийн халамжийн тогтолцоо нь гол зогоох, анхдагч хэрэгцээгээ хангахад л зарцуулагдаж байгаа нь харагдаж байсан л даа. Уг нь бэлгийн эрх гэдэг хүний анхдагчсуурь хэрэгцээний нэг ч энэ эрх хангагдахгүй байхаар дараагийн хөгжлийн тухай ярих боломжгүй байгаа нь харагдсан хэмээн дүгнэлээ.
Б.Чулуундолгор: Эмч, эмнэлэгийн ажилтан бэлтгэдэг их, дээд сургуулийн сургалтын хөтөлбөр нь хөгжлийн бэрхшээлээс яаж урьдчилан сэргийлэх вэ гэдэгт төвлөрдөг. Нэгэнт хөгжлийн бэрхшээлтэй болсны дараахэрүүл мэндийн үйлчилгээнд төдийлөнанхаардаггүй. Тэргэнцэртэй хүн жирэмсэн болоод очиход ямар үйлчилгээ үзүүлэхээ ч мэддэггүй. Харааны бэрхшээлтэй хүн ороход “Наашаа суу” гэдэг.Анагаахын сургуулийн хөтөлбөрт энэ талаар оруулах хэрэгтэй. Эмч нарыг буруутгахаас илүү анхнаасаа суурь мэдлэг олгоход анхаармаар байна гэсэн юм. Тэдний судалгааны тухай сонсогчид дараа нь асуулт тавьж, саналаа хэлсэн. Хүний эрхийн Үндэсний Комиссын захиалгаар уг судалгааг хийсэн гэнэ.
ХЭҮК-ийн Ажлын албаны дарга Ч.Алтангэрэл хэлэхдээ: Хөгжлийн бэрхшээлтэй эмэгтэйчүүдийн нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн талаарТэргэнцэртэй иргэдийн үндэсний холбоотой хамтраад ахисан түвшний судалгаа хийж, үр дүнд хүрнэ гэж найдаж байна. Судалгаа хараахан эцэслэж гараагүй, тайлан дүгнэлтхийх шатандаа яваа.Энэ судалгаа есдүгээр сардаа багтаад ХҮЭК-д ирнэ гэсэн хүлээлттэй байна. Дараа нь бодлого, хөтөлбөрт нөлөөлөх дараагийн алхамууд хийгдэнэ. Хүний эрхийн үндэсний комисс жил бүр Хүний эрхийн нөхцөл байдлын талаар илтгэл гаргадаг.2019 оны нэгдүгээр улиралд УИХ-д өргөн барих18 дахь илтгэлийн нэг бүлэг нь“Охид эмэгтэйчүүдийн нөхөн үржихүйн болон бэлгийн эрхийн асуудал” байна гэж төлөвлөөд, энэ чиглэлээр олон тооны судалгаа хийжбайна. Үүнээс гадна хөдөө, орон нутгийн ерөнхий боловсролын сургуульболон МСҮТ-ийн дотуур байрны асуудлаар, хөдөөгийн туслах малчин өрхүүдэд амьдардаг охид, хүүхдийн асуудал эмзэг байгаа. Энэ талын тодорхоймэдээлэл хараахан байхгүй байна. Дотуур байрны асуудлаар ХҮЭК орон нутгийнхаа ажилтнуудыг дайчлаад мэдээлэл цуглуулах ажил хийж байгаа ч яг одооэнэ хүмүүсийн гаргаж ирж байгаа шиг амьдралын бодит нарийн жишээ гарч ирэхгүй албан ёсны статистик мэдээнээс илүү гарч чадахгүй, амьдралынхаа гүнд орж чадахгүй байгаа. Хүний эрхийн төрийн бус байгууллагууд тодорхой сэдвээр бидэнтэй хамтарч илүү нарийвчилсан мэдээлэл гаргаж ирвэл цаашдаа санал зөвлөмж, шийдлүүд нь оновчтой гарах болов уу гэсэн юм.
Танилцуулгын дараа сэтгүүлчид Тэргэнцэртэй иргэдийн үндэсний холбооны тэргүүн Б.Чулуундолгорт хандаж энэ талаар тодрууллаа.
-Судалгаанд хэр олон хүнийг хамруулав, хөгжлийн бэрхшээлтэй эмэгтэйчүүд хэд байдаг вэ?
-300 гаруй хөгжлийн бэрхшээлтэй эмэгтэйг судалгаанд хамруулсан. Архангай, Өвөрхангай, Хэнтий, Дархан-Уул болон Улаанбаатар хотын Баянзүрх дүүргийн эмэгтэйчүүд хамрагдсан.Хүний эрхийн үндэсний комиссийн захиалгаар “Хөгжлийн бэрхшээлтэй эмэгтэйчүүдийн нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн эрх” сэдэвт судалгаа хийлээ. 43000 гаруй хөгжлийн бэрхшээлтэй эмэгтэй бий.
-Хөгжлийн бэрхшээлтэй эмэгтэйчүүдийн тулгамдсан асуудал нь юу вэ?
-Нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн үйлчилгээ авахад үйлчилгээ нь хүртээмжгүй. Хөгжлийн бэрхшээлтэй эмэгтэйчүүд өөрсдөө нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн мэдлэггүй. Хууль, эрх зүйн зохицуулалт хангалтгүй байна. Гэр бүлийн гишүүдийн нөлөөлөл өндөр байна гэж ажиглагдсан. Нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн асуудал ярихаар бэлгийн эрхийн тухай ярих болдог.Хөгжлийн бэрхшээлтэй эмэгтэйчүүдийн нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн асуудлыг шийдвэрлэхэдхууль,эрх зүйн орчынг боловсронгуй болгох, эмч эмнэлэгийн ажилтнууд бэлтгэдэг их дээд сургуулийн сургалтын хөтөлбөрөөс авахуулаад өөрчлөлт хийххэрэгтэй байна. Эмч, эмнэлэгийн ажилтнууддаа хөгжлийн бэрхшээлийн талаар ойлголт өгөх учиртай.Хөгжлийн бэрхшээлтэй эмэгтэйчүүдээ эрхээ мэддэг болгох гэх мэт олон асуудал бий. Бэлгийн замаар дамжин халдварлах өвчин, ДОХ, сүрьеэ зэрэг өвчний талаарх мэдээллүүд хараа, сонсголын бэрхшээлтэй хүмүүст хүртээмжгүй байна.
-Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн асуудал эрхэлсэн агентлаг байгуулагдсан. Энд хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүс нь хэр оролцоотой байгаа вэ?
-Агентлаг байгуулагдаж байгаа. Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүсийн оролцоо байна гэж харж байгаа. Ерөнхий сайд хэлэхдээ хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүсийг өөрсдийг нь энэ байгууллагадтүлхүү ажиллуулаарай гэсэн чиглэл өгч байсан. Яг одоогоор надад мэдээлэл алга байна.
-Зөвхөн асуудлаа яриад байна, гарц шийдэл байгаа юу?
Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүсийн эрхийн тухай хууль, Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүсийн эрх оролцоо хөгжлийг дэмжих үндэсний хөтөлбөр, конвенциудад нөхөн үржихүй бэлгийн эрхийг дэмжсэн заалтууд орсон юм билээ. Одоо Жендэрийн эрх тэгш байдлыг хангах тухайхууль, Жендерийн эрх тэгш байдлыг хангах үндэсний хөтөлбөр, Эрүүл мэндийн тухай хууль зэрэг хуулиудад энэ асуудлыг тодорхой тусгахгүй болхууль хангалттай хэрэгжихгүй байна. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд асуудлаа мэддэг. Төрийн бус байгууллагууд нь гарцаа мэдээд байдаг. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд эмнэлэг нийтийн үйлчилгээний байгууллагуудаар дараалалгүй үйлчлүүлнэ гэдэг ч бодит байдал дээр эмнэлэгт дараалалд зогсч, шөнийнхоёр цагт очиж оочер авдаг гэж яригдаж байгаа юм. Эмнэлэгхуулиа хэрэгжүүлээд дотоод журам гаргаад үйлчлэхгэх мэт дунд доод шатандаа хэрэгжүүлэх боломжтой алхамууд их бий.
-Хөгжлийн бэрхшээлтэй ээжүүдэд үйлчилдэг нөхөн үржихүйн кабинетийн нээлт болсон. Ийм кабинет хэд байдаг вэ?
-Өндөр зэрэглэлийн хувийн эмнэлэгүүд “Интермед”, “Гурван гал” зэрэг эмнэлэгүүдэд хүртээмжтэй үйлчилгээ үзүүлж байгаа. Яг хөгжлийн бэрхшээлтэй эмэгтэйчүүд тэр бүр хувийн эмнэлэгээр үйлчлүүлээд байх боломжгүй. Даатгалаарүйлчилдэг өрх, багийн эмнэлэгээр л үйлчлүүлнэ шүү дээ. Одоогийн байдлаар Баянзүрх дүүргийн эмнэлэгт л хөгжлийн бэрхшээлтэй эмэгтэйчүүдэд хүртээмжтэй нэг кабинет бий. Манай төслийн хүрээнд Архангай аймгийн Засаг дарга 2018 оныхоо төсөвт тусгаад, хүртээмжтэй үзлэгийн ортой болохоор төлөвлөгдсөн байна лээ. Энэ тухай сонсоод баяртай байгаа.
-Энэ талын гадаадын сайн туршлага байна уу?
-Эрүүл мэндийн үйлчилгээгээ хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд саадгүй хүрэхээр төлөвлөсөн байдаг. Жишээлбэл үзлэгийн ор нь дээшээ доошоо“гүйдэг” олон үйлдэлтэй, эмнэлэгторж гарахад саадгүй налуу замтай, өндөр настан, харааны бэрхшээлтэй хүн очсон ч саадгүй үйлчлэхээр угтах үйлчилгээ байдаг. Дохионы хэлмэрч, орчуулагчийн үйлчилгээ ч байдаг.Гадаад хэл мэдэхгүй хүн ч ойлгоод явахаар хаягаа өндөр түвшинд хийсэн байдаг. Энэ чинь л хүртээмж. Хүртээмжийг сайжруулбал заавал хөгжлийн бэрхшээлтэй хүн гэж онцлохгүйгээр өндөр настан, хөдөөнөөс ирсэн хүн, гадаадын хүн ч бусдын тусламжгүйгээр үйлчилгээ аваад явдаг дэлхий нийтийн түгээмэл загвар бий болж байгаа. Энэ чиглэл рүү манай улс ч орох хэрэгтэй.
-Та өөрөө эмнэлэгт үзүүлэхдээ ийм асуудалтай тулгарч байсан уу?
-Жирэмсэн байхдаа эмчид үзүүлэхээр очиж байсан.Хамгийн энгийн жишээ эмч надтай харьцахгүй “Даралт нь ихсэж байна уу” гээд миний асран хамгаалагчаас асууж байсан. “Хөл чинь хавагнаж байна уу” гээд ээжээс маань асуух жишээтэй. Эмч намайг өөрийгөө төлөөлөх чадваргүй, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүн, энэний тухай мэдээллийг асран хамгаалагч нь мэдэж байгаа гэсэн байдлаар хандаад байсан. Миний очсон эмнэлэгт тэргэнцэртэй эмэгтэйд эмнэлэгийн ор байхгүй учраасжирэмсний хугацаанд үзүүлэх ёстой хяналтандаа орж чадаагүй. Жишээлбэл жингээ үзүүлж чадаагүй байсаар амаржсан.
-Хөгжлийн бэрхшээлтэй эмэгтэйчүүд хүчирхийлэлд ихээр өртөж байгаа гэсэн дүгнэлт гарсан. Гэрийнхний хандлагыг зөв болгох ёстой гэсэн үү?
-Ганцаарчилсан ярилцлага хийх үеэр би 20 хүнтэй ярихад бүгд хүчирхийлэлд өртсөн байсан. Бэлгийн болон эдийн засгийн, сэтгэл санааны хүчирхийлэлд өртсөн тухайгаа ярьсан. Эцэг, эхчүүд хайрлаж хамгаалж байгаа гэж боддогч энэ нь заримдаа хүүхдийнхээ эрхийг хязгаарлахад хүргэж байгаагаа ойлгодоггүй. Халтираад уначихна гэж санаа зовоод гадагшаа гаргах дургүй. Гэтэл охин нь аль хэдийнэ 20 хүрчихсэн. Ганцаараа байхыг хүсдэг болчихсон байхад л хөл муутай гэрээсээ гарахгүй шүү гээд гэртээ байлгаад байгаагаа өөрөө аюулгүй байлгаж байна гэж бодоод байдаг.Гэтэл охины эрх зөрчигдөөд байна гэдгээ ойлгохгүй байна. Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүсийн ар гэрийнхэнд сургалт мэдээлэл хүргэх хэрэгтэй.
Эх сурвалж: “Өдрийн сонин”