Уул уурхайн салбар Монгол Улсын ДНБ-ий 21 хувийг бүрдүүлдэг гэх статистик бий. Энэ салбарын нэгэн мэргэжилтэн дээрх тоог албан бусаар 40 хувьд ч хүрэх байх шүү хэмээж байв. Эдийн засагт ийм голлох байр суурьтай уул уурхайн салбарын ууган чуулган “Discover Mongolia” хоёр өдөр үргэлжилж, өнгөрсөн баасан гарагт өндөрлөлөө. Эрдэс баялаг, уул уурхайн нэгдсэн чуулганы оролцогчид хоёр дахь өдрөө татвар болон хууль, эрх зүйн орчны шинэчлэл, хөрөнгө оруулалт татах, нийгмийн оролцоо, Засгийн газрын дэмжлэг зэргийг хэлэлцсэн. Энэ үеэр оролцогчид төрийн бодлого, хууль, эрх зүйн, татварын орчин тогтвортой байх ёстойг сануулж байв.
“Татвар болон хууль, эрх зүйн орчны шинэчлэл” хуралдаанд илтгэсэн, “Эрнст энд Янг Монголиа” компанийн татварын ахлах менежер Р.Хишигнэмэх “Уурхайн нийт ашгийн 50 хувь нь Засгийн газарт, үлдэх хувь нь хөрөнгө оруулагчдад үлддэг жишиг бий. Хөрөнгө оруулагч ашгаа дараагийн хайгуулын төсөл зэрэгт зарцуулдаг. Ашгийн түвшнийг нь хангалттай үлдээх нь нөхөн сэргээх болон бусад үйл ажиллагааных нь чанарт нөлөөлдөг.
Монгол Улсын хувьд татварын нийт ачаалал 60 болон түүнээс дээш хувь байгаа. Гэтэл татварын багц хуульд үүнийг нэмэхээр тусгасан нь хөрөнгө оруулагчдыг татах өрсөлдөөнд Монгол Улс орох боломжгүй болгох эрсдэлтэй. Ер нь татварын өндөр ачааллыг хууль хэлэлцэж буй энэ үед засаж залруулах шаардлагатай” гэв. Ер нь татварын багц хууль хөрөнгө оруулагчдыг үргээж болзошгүйг оролцогчид хэлж байлаа. Уул уурхайн салбарт тэгтэл онцгой орон биш атлаа татварын хувь дунджаас илүү, өндөр ачаалалтай байвал өрсөлдөөнөөс хасагдах нь, Монгол Улс.
Энэ удаагийн “Discover Mongolia”-гийн онцлогуудын нэг нь чуулганы өмнө тодорхой сэдвүүдээр тал талын төлөөллийг оролцуулсан урьдчилсан хэлэлцүүлгийг анх удаа зохион байгуулсан явдал. Тэдгээрийн нэг болох “Хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх нь” сэдвээр илтгэсэн, “Kincora copper” компанийн ерөнхийлөгч бөгөөд гүйцэтгэх захирал Сэм Спринг “Хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүдийн дийлэнхийнх нь хугацаа 3-4 жилийн дараа дуусна.
Монголын нийт газар нутгийн зургаан хувьд хайгуул, ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл олгоод буй нь тийм өндөр дүн биш. Цаашид хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн тоог нэмэх хэрэгтэй гэж харж байна. Ингэснээр ажлын байр, төсвийн орлого өсөх зэрэг эерэг нөлөөтэй. Уул уурхайн салбарт баримтлах бодлого нээлттэй, тогтвортой байх нь чухал.
Улмаар хөрөнгө оруулагчид тогтвортой ажиллан, хоёр тал харилцан ашигтай байж, дэд бүтэц ч сайжрах боломжтой” хэмээн тодотгов. Тэгвэл дээрх сэдвийн хэлэлцүүлэгт оролцсон, Австрали улсаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд Жон Лангтри “Австралийн компаниуд Монгол Улстай хамтран ажиллах сонирхолтой. Гэхдээ татварын орчин, хайгуул хийх боломжит талбай бага байна.
Уул уурхайн салбарт хий, эсвэл бүү хий гэсэн сонголт бий. Чанартай, өгөөжтэй ажиллахын тулд хамгийн түрүүнд татварын орчноо дэлхийн жишигт нийцүүлэх хэрэгтэй. Австрали улс хөрөнгө оруулагчдыг бодолцсон татварын системтэй. Оюутолгой шиг, дэлхийн стандартад нийцсэн том төсөл дараагийн 10 жилд Монголд байх шаардлагатай.
Монгол Улсын хувьд шийдэх ёстой хоёр асуудал бий нь бусад улстай өрсөлдөхүйц татварын орчин болон тогтвортой бодлоготой байх явдал” гэлээ. Түүнчлэн Монголын бизнесийн зөвлөлийн тэргүүн Б.Бямбасайхан “Монголын татварын орчныг олон улсын зах зээлд өрсөлдөх чадвартай болгох шаардлага бий. Үүн дээр тодорхой өөрчлөлт хийж байгаа.
Гол нь өөрчлөлт хийхдээ анхнаас нь, бүр үзэл баримтлалаас нь авхуулаад татвар төлж буй компаниудыг оролцуулаад явах нь чухал. Тэгвэл манай татварын орчин олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдөхүйц, бүс нутагтаа хамгийн сайнд тооцогдохуйц болж чадна” хэмээн онцолсон юм. Түүний хэлснээр Азийн бүс нутгийн уул уурхайн чуулганыг Монголд ирэх жил зохион байгуулахаар УУХҮЯ, Монголын бизнесийн зөвлөл, Монголын уул уурхайн үндэсний ассоциац зорьж байгаа аж.
Чуулганы дараагийн хэлэлцүүлэг “Уул уурхайн компаниуд, хөрөнгө оруулагчдын төлөв” сэдвээр өрнөсөн. Панелистийн нэг нь болох Канад улсаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд Дэвид Спрул мөн л Монгол Улс хамгийн түрүүнд хууль, эрх зүйн орчноо сайжруулах хэрэгтэй гэж байлаа. Тэрбээр “Аливаа гэрээ тогтвортой байх ёстой. Шүүх байгууллага нээлттэй ажиллах нь чухал.
Аж ахуйн нэгжийн албан татварт хөрөнгө оруулагчид санаа зовж байгаа. Өнөө өглөө (баасан гараг) сонсоход татварын хуулийг сайжруулж, эргэн харна гэж байсан нь сайн мэдээ” гэлээ. Түүнчлэн “Лайон менежер лимитед”-ийн гүйцэтгэх захирал Хэдли Виддап бас л Монгол Улс эрх зүйн орчны хувьд сорилттой тулгараад буйг сануулсан. Тэрбээр “Монгол Улсын эрдэс баялгийн нөөц боломж их. Хайгуул төдийлөн хийгээгүй учраас боломж их гэж харж байгаа. Эрх зүйн орчин нь ойлгомжтой, тогтвортой улс руу л хөрөнгө оруулалт “татагддаг” хэмээн ярилаа.
Монголд хөрөнгө оруулах итгэл үнэмшил нь нэмэгдсэнийг нуугаагүй Хэдли Виддапын өгүүлснээр хэрэв Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд хэлснээ хэрэгжүүлж чадвал Монгол Улс хөрөнгө оруулагчдыг татаж чадах нь. Монгол, Торонтогийн хөрөнгийн биржид давхар бүртгэлтэй “Erdene resource development”-д хөрөнгө оруулсан эднийх цаашид Монголын алтны салбарыг сонирхож буй гэнэ лээ. Тэд ихэвчлэн ордыг үйлдвэрлэлийн шатанд шилжүүлэхээс өмнөх үед нь компаниудад хөрөнгө оруулдаг аж.
“Discover Mongolia”-гаас урьтаж хэлэлцсэн бас нэг сэдэв нь усны менежмент. Энэ тухай илтгэсэн ОУСК-ын Дэд бүтэц, байгалийн баялгийн газрын ахлах мэргэжилтэн Аржун Балла “Уул уурхайн компаниуд хайгуул хийн, олборлолт явуулахад усны нөөцийг хамт хуваан хэрэглэх нь эдийн засаг, нийгмийн ач холбогдолтой гэж хүлээн зөвшөөрөхгүй бол сөргөлдөөн үүсэх магадлалтай. Усны менежментэд оролцогч талуудын (Засгийн газар, компани, орон нутгийн иргэд) хамтын ажиллагаа, үүрэг чухал” хэмээн сануулаад, мэдээллийг ил тод нээлттэй болгох, хариуцлага үүрүүлэхэд анхаарах нь зүйтэй гэв.
“Нийгмийн оролцоо: Хамтын хөгжил” хуралдааны өөр нэг илтгэгч нь Бритиш Колумбын их сургуулийн судлаач, доктор Жослин Фразер байв. Тус сургуулийнхан уул уурхайн компаниуд хамтын үнэ цэнийг орон нутагт, тухайн нийгэмд хэрхэн бий болгох тухай судалгаа хийжээ. Ингэхдээ “Erdene resource development” компанийн нөлөөг судалсан аж. Уг судалгаагаа сарын дараа бүрэн эхээр нь бэлэн болгох юм билээ. Жослин Фразер “Уул уурхайг эсэргүүцэх хандлага олон улсад гардаг. Иргэдийн юу хэлж байгааг нь сонсох цагаа илүү гарга” хэмээн зөвлөсөн юм.
Тэгвэл “Erdene resource development”-ийн дэд ерөнхийлөгч Жон Лайонс “Чуулганы өмнөх хэлэлцүүлгийн үр дүнгүүд: Нийгмийн оролцоо” сэдвээр илтгэсэн. Энэ сэдвээр хэлэлцэхдээ төлөөллүүд орон нутагтай хэрхэн харилцах, байгаль орчны нөлөө, үр ашгийг хуваалцах боломж, олон нийтийн хандлага, боловсрол гэсэн дөрвөн сэдвийн хүрээнд ярилцсаныг тэрбээр дуулгаад, “Төлөөллүүд иргэдийг соён гэгээрүүлэх ёстой гэж хэлэхийг олон дахин сонссон. Өөрөөр хэлбэл, мэдээллээр хангах ёстой гэж байсан.
Мөн орон нутгийн захиргаа гэж хэн юм бэ. Аймаг юм уу, сум юм уу гэдгийг ч хөндөж, бас бичил уурхай үр ашигтай, эсэх талаар ярилцсан” гэж байв. Орон нутгийнхан компаниудаас хандив авах хэрэгцээ бийг ойлгож буй ч ганц нэг удаагийн тэмдэглэлт үйл явдал, ойд зориулан мөнгө өгөх гэхээс илүүтэй урт хугацаанд үр дүнгээ өгөхүйц зүйлд зарцуулах ёстой хэмээн аж ахуйн нэгжүүд саналаа илэрхийлжээ. Орон нутгийн тогтвортой хөгжилд ач холбогдолтой зүйлд хөрөнгө оруулах нь мэдээж дээрхэд зарцуулснаас илүү өгөөжтэй байж таарна.
Түүнчлэн компаниудын зүгээс уул уурхайн талаарх олон нийтийн хандлагыг сайжруулах ёстой гэж үзэж буйгаа илэрхийлжээ. Энэ салбарын тухай буруу мэдээлэл түгдэг нь магадгүй улс төрийн системтэй холбоотой гэж тэд үзсэн байна. Үүнийг сайжруулах нэг шийдэл нь сайн төсөл, сайн компанийн сайн жишээг сурталчлах явдал гэдэгт санал нэгдсэнийг тэрбээр хэлэв. Тус салбарын талаарх ойлголтын зөрүүгээ арилгаж, иргэдэд зөв мэдээлэл өгөх сорилт тулгарсныг мэргэжилтнүүд хэлж байгаа юм. Уул уурхайг харах олон нийтийн өнцөг өөр өөр биш, ижил байх нь чухал бөгөөд одоо бол хөрөнгө оруулагчдад сөргөөр харагдаж буй учраас тэр.
Дээрх сэдвийн хүрээнд болсон хэлэлцүүлгийн үеэр “Бат солюшн партнерс” компанийн ТУЗ-ийн дарга В.Ганзориг “Нийгмийн лицензийг анхнаас нь тоогоогүйгээс болж гор нь гарч байна. Мэдээллийн үер, мэдлэгийн зуд нүүрлээд буй энэ үед зөв мэдээллийг тогтвортой өгөх нь чухал” гэлээ. Уул уурхайн компаниудаас орж ирсэн орлогыг юунд зарцуулсныг (өрөө төлсөн гэдэг ч юм уу) төрийн зүгээс олон нийтэд өгч, мэдээллийг ил тод байлгах нь компаниудад дэмжлэг болох талтай гэж харж буйгаа “Оюутолгой”-н Бүс нутгийн хөгжил, нийгмийн асуудал эрхэлсэн ерөнхий менежер Ш.Байгалмаа өгүүлсэн юм.
Монгол Улсад ажил эрхэлж буй нийт хүний 3-4 хувь л уул уурхайн салбарт ажилладаг гэсэн судалгаа бий. Энэ хэрээр үр ашиг, нөлөөг нь улс даяараа ойлгохгүй байх талтай гэнэ. Нөгөөтэйгүүр, тухайн орон нутгийн оюутанд тэтгэлэг олгоно, компанийг ханган нийлүүлэгчээр сонгоно гэж үйл ажиллагаагаа хязгаарлавал бусад аймгийнхан яах вэ гэдэг асуудал тулгарч, сөрөг байдлаар хүлээж авах талтайг хөндөж байв. Мөн компаниудын татвар орон нутагт “наалддаггүй” нь иргэд эсэргүүцэх нэг шалтгаан болдгийг оролцогчид хэлж байлаа.
Засгийн газрын дэмжлэгийн талаарх хурлын үндсэн илтгэлийг “Хайгуулаас ашиглалт хүртэл зөвшөөрөл олгох үйл явц” сэдвээр УУХҮ-ийн сайдын зөвлөх М.Дагва тавив. Тэрбээр “Хайгуулд хөрөнгө оруулалт татах хэрэгтэй байгаа. Үүний тулд хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг хүлээсэн тогтвортой орчныг бий болгох шаардлагатай. Мөн баялагтай орон бүрт тулгардаг нэг бэрхшээл бол орон нутгийн иргэдийн зүгээс “Манай нутагт ямар ашиг ирж байгаа юм бэ” гэдэг асуултад хариулахгүй удаан явснаар талуудын итгэл алдарч, эсэргүүцэх тал руугаа ордог явдал” хэмээн өгүүлэв.
Өдгөө хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг сонгон шалгаруулалтаар олгож буй. Өргөдлөөр олгодгийг нь түр түдгэлзүүлсэн. Тэгвэл энэ хоёрыг хослуулж явуулдаг тогтолцоо бий агаад манайд илүү үр дүнтэйг салбарын яамныхан ойлгож буй гэнэ. Зөвшөөрөл олгоход орон нутгийн санаачилгаар татгалзах нь асуудал болж байгааг М.Дагва зөвлөх өгүүлээд, ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг компаниуд авч буй ч яагаад цөөн ордоос бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байна гэдэгт салбарын яам анхаарлаа хандуулна гэсэн мессежийг өгсөн юм. Монгол Улсын тогтвортой хөгжлийн зорилтыг хангахын тулд уул уурхайн салбар одоогийнхоосоо хоёр дахин томрох хэрэгцээ байгаа гэж салбарын яамныхан үзэж, үүний төлөө зорьж байгаа аж. Тэд уул уурхайн салбар дахь нийгмийн дэмжлэгийг жил ирэх бүр нэмэгдүүлэх зорилттой ажиллаж буй юм байна.
Чуулганд оролцогчдын зүгээс бичил уурхайчдыг хэрхэн зохицуулах, тэд нөхөрлөл нэрийн дор энэ хэвээр түүхий эд олборлосоор байх уу, тусгай зөвшөөрөл авсан компаниудын үйл ажиллагааг хэвийн үргэлжлүүлэх боломж, шантаажчдад яагаад хариуцлага тооцдоггүй зэргийг тодруулж байв. Ямартай ч ирэх аравдугаар сарын 1 гэхэд “нинжа” нарыг цэгцлэх хууль, эрх зүйн орчныг бүрдүүлнэ гэж салбарын яамны төлөөлөл хэллээ.
УУХҮЯ, Монголын бизнесийн зөвлөл, Монголын уул уурхайн үндэсний ассоциац хамтран зохион байгуулсан “Discover Mongolia”-д 25 улсын 600 гаруй төлөөлөгч оролцсон бөгөөд чуулга уулзалтаас зөвлөмж гаргахаар төлөвлөжээ. Эерэг уур амьсгал давамгайлсан, хөрөнгө оруулагчид харьцангуй олон ирсэн энэ удаагийн чуулганы үеэр оролцогчид хүндлэл хэрэгтэйг сануулсныг дурдах нь зүйтэй. Гэрээ нь хүчинтэй байх, эсэх нь эргэлзээтэй байвал Монголыг зорих хөрөнгө оруулагч олдохгүй нь ойлгомжтой учраас тэр.
Монголын бизнесийн зөвлөлийн Удирдах зөвлөлийн гишүүн Камерон МакРэй “2009-2012 онтой харьцуулахад Монгол Улсын хөрөнгө оруулалт татах чадвар муудсан. Тухайн үед том тоглогчид, ялангуяа хайгуулын салбарт хөрөнгө оруулж байсан. Эрдэс баялаг, геологийн үзүүлэлтээрээ Монгол Улс хөрөнгө оруулагчдын сонирхлыг татаж байгаа. Чулууны чанар ер өөрчлөгдөөгүй. Гэхдээ өнөөдрийн нөхцөл байдал хэдэн жилийн өмнөх шиг сонирхол татахуйц биш байхад хүргэж байгаа” гэсэн билээ.
Эх сурвалж: “Өнөөдөр” сонин