Жинхэнэ зөн билигтэй зүүд насаараа зүүдэлсэн бүсгүй энэ түүхийг өөрөө ярьсан билээ. Говь-Алтайн унаган охин тэрээр Улаанбаатарт өсчээ. Одоо хотын нэгэн хэвлэлийн газар ажилладаг юм. Нэрээ өөрчлөхийг хүссэн тул Наран гэх ерөнхий нэр өгсү. Энэ бүсгүй ний нуугүй ярьсныг хэлэх нь зүйтэй байх аа. Удам сударт нь бөө, удган харин байгаагүй юм билээ. Тэднийхэн мэддэггүй ч байж болох л доо. Уг нь их өнөр өтгөн айл ажээ. Аав нь хар багад нь бурхан болсноос ээж нь арван хүүхдээ алагчлалгүй, хүний гар харалгүй өсгөжээ. Багадаа харанхуй болохоос л үхтлээ айдаг байлаа хэмээн яриагаа эхлээд ийн өгүүлсэн билээ. Өөрөө айлын дороосоо хоёр дахь охин гэнэ. Дороо нэг эрэгтэй дүүтэй ажээ.
Дүү нь дөнгөж хөлд орж байсан цаг гэх. Өөрөө долоо орчим настай байсан юм уу даа. Тэр шөнийг одоо ч мартдаггүй юм байна. Хүүхэд байхад ер нь юу эс зүүдлэх билээ. Айсан, ярьснаа хүртэл зүүдэлдэг үе шүү дээ. Тэр шөнийн зүүд нь насан туршид нь айдас дагуулна гэж хэн санах билээ. Говь-Алтайн захын буюу говь талын сум учраас ачлагын гурван тэмээтэй айл байжээ. Ер нь таван хошуу малын зах зухтай байсан нь мэдээж. Тэр бүхнээс тэмээ нэг л нүдэнд хүйтэн харагддаг байсан гэж ярьсан юм. Энэ л нэг юм хэлээд байгаа юм даа. Уналгын морь, саалийн үнээ, хонь, ямаа яагаад хүйтэн харагдсангүй вэ гэдэгт л учир байгаа юм. Бүгд л мал биш үү? Гэхдээ монголчууд тэмээг хүйтэн хошуут мал гэдэг бас нэг заншил буй. Тэр бүхнийг товчлоод болсон явдалдаа оръё. Хориод жилийн өмнө болсон явдал боловч одоо ч тод санагдахыг нь бодвол ул мөрөө мөнхөд үлдээсэн нь илэрхий авай. Аав нь тэр үед дөч гарч л явсан гэхээр өвчин хуучгүй залуу эр байсан нь ойлгомжтой юм.
Зүүд ийн эхэлжээ. Намаржаандаа байх юм гэнэ. Намаржаанд буусан болохоор ажил ундралгүй яахав. Аргал, хөрзөн янзлах, өвс тэжээл татах гээд л ундарна шүү дээ. Аяншсан царайтай, гандуу дээлтэй аав нь намрын ажилдаа түүртээд нэлээд ядарсан дүртэй харагджээ. Оровч, гаравч түнтэгнээд л тэр хавьдаа л дааж давшгүй их ажилтай харагджээ. Аав нь охин руугаа инээвхийлээд нэг юм хэлэх гээд байгаа бололтой ч хол ч юм шиг, ойр ч юм шиг харагдсанаа нэг ч үг хэлэлгүй толгод чиглэн яваад өгчээ. Араас нь нэг дууддаг юм бил үү гэснээ больсон байна. Эмэгтэй хүүхэд аавдаа арай дотно байдаг болохоор зүүдэндээ болов чиг санаа тавих нь мэдээж л дээ. Дуудах гэтэл дуу нь гарахгүй байжээ. Төдөлгүй гурван тэмээгээ хаанаас ч юм олсон аав нь нэг л баяр баясгалангүй болчихсон ирж яваа харагджээ. Тосон гүйгээд тэврүүлэх гэсэн авч нэг л бишүүрхэнгүй байхаар нь бага зэрэг гомдсон гэнэ. Тосоод очихоор өргөөд үнсдэг аав нь энэ удаа харин тэгээгүй ажээ. Тэмээгээ туусаар гэрийнхээ гадаа шууд очсон байна. Гэрээс ээж нь гарч ирсэн авч тэр хоёр огт юм ярихгүй байжээ. Аав, ээж хоёр муудалцаагүй л баймаар даа гэж санаад гайхаад хараад байжээ. Гэтэл байдал бишдээд явчихжээ. Аав нь дунд шар атаа барьж аваад тохош тохоод байх юм гэнэ.
Тохош нь ганган гэж жигтэйхэн харагдсан байна. Бараг л нарны гэрэлтэй өнгө булаалдан алтраад байж л дээ. Аав нь ч бас гандуу муу дээлээ сольчихсон, ганган хүрэн тэрлэг өмсчихсөн зогсч байх нь тэр. Хос ганган амьтан холыг зорих шинжтэй байх ажээ. Ээж, тэр хоёроос өөр аавыг нь анзаарч байгаа хүн ч алга байжээ. Тэгж байснаа хашаа, хороо, хонь мал, гэр орноо горойлон нэг тойрчихоод хүрэн атаа сөөглөн хэвтүүлээд мордоод авчээ. Хүүе гэхийн завдалгүй мордож орхижээ. Тэгээд тэр чигтээ тэнгэрийн хаяа руу тэшин одсон бөгөөд ганц ч удаа эргэн хараагүй ажээ. Ээжтэйгээ хоёулаа хоолой нийлүүлэн хашгираад ч нэмэр болоогүй юм байх. Аав нь хэзээ ч эргэж ирэхээргүй одох шиг болохоор нь орилохдоо сэрчихжээ. Гэтэл эцэг нь гэртээ унтаж байсан байна. Маргааш нь зүүдээ ээждээ яривал нэг их тоогоогүй гэх. Гэхдээ машид сэжиглэж байснаа дараа нь ярьжээ. Тэр явдлаас хойш хоёр хоноод байтал аав нь гэнэт өвджээ. Одоо бодох нь ээ мухар олгой байсан шиг санагддаг юм гэж ярив. Маш их халуурч, бөөлжиж, гүйлгэж эхэлжээ. Бас гэдэс хэвлийгээр нь өвдөөд бүр атиралдаад байжээ. Сумын эмч дуудсан авч удаж удаж ирээд уух эм өгөөд явжээ. Өгсөн эмийг нь уунгуут өвчин нь намдах мэт болдог ч төдөлгүй хүчтэй өвдсөөр маргааш нь үүрээр бурханы орноо оджээ.
Орон нутагт задлан шинжилгээ энэ тэр байдаггүй болохоор чухам юунаас болоод өөд болсныг нь тогтоогоогүй ч өөрөө хожим нь мухар олгойн хагалгаа хийлгэхдээ яг аавын өвчин санаанд ороод байсан гэж билээ. Мухар олгойн хурц үрэвсэл дотроо хагарч хүндэрвэл аминд хүрэх аюултай өвчин мөн л дөө.
Сумын байтугай сум дунд, аймаг, хот, Улаанбаатарын эмнэлгүүдэд ч ховор боловч тохиолддог явдал юм. Эмчид хожуу хандах, хоцорч түргэн дуудахын аль алинд аминд хүрчих гээд байдаг, хүрдэг өвчин гэдгийг энгийн хүн ч, эмч нар ч мэднэ дээ. Тийм л юм тохиосон шиг байгаа юм. Тэгэхдээ охиных нь зүүд зөн билигтэй байсан нь мэдэгдээд байна бус уу? Яагаад гэвэл, гэнэт гангарч зүүдлэхэд монголчууд дургүй ш дээ. Мөн огт эргэж харалгүй одсон байгаа юм. Тэгээд бас тэмээ унаад шүү. Түүнээс хойш иймэрхүү зүүд зүүдлэх бүрт л ямар нэг үхэл хагацал тохиодог болжээ. Гэхдээ ийм зүүдийг байнга зүүдлэхгүй нь мэдээж л дээ. Тэгдэг байсан бол хамаг хамаатан садан, ахан дүүс дуусахгүй юү. Хоёр жилийн дараа бас нэгэн зүүд юу ёрлосныг одоо өгүүлье. Аавынх нь төрсөн ах Тогоо гэж ёстой сайхан хүн байжээ. Тавь дөхөж яваа, инээд цалгиасан сайхан ааштай, ээж хэдэн дүүг нь ямагт харж, ханддаг нэгэн аж. Нүүсэн ч, суусан ч үргэлж чирч, гулдарч явдаг болохоор “том ах” буюу Тогоо ахдаа тэд ч их хайртай байсан гэдэг.
Тогоо ахынх нь бас олон хүүхэдтэй, тэдэнтэй бараг тэрсхэн гэж жигтэйхэн байжээ. Тиймээс үе үеэрээ нөхөрлөж, найзалдаг байсан гэнэ билээ. Нарангийн том ах, эгч нар нь тэдний том ах, эгч нартай үерхэх маягаар бүгд шат дараалалтайгаар үерхэж тоглохын зэрэгцээ гэр орныхоо ажлыг хийдэг байж л дээ.
Аавынх нь оронд аав болсон хүн гэхэд хилсдэхгүй биз. Тэр жилийн зуны эхэн сард Тогоо ах нь наадамд бэлдэн морьдоо уяж, унуулах хүүхдээ ч давхар сургаж байжээ. Нарангийн нэг ах, эгч хоёр тэдний хурдны морьдыг жил бүр унахын хажуугаар тогтмол айрагдуулдаг бүр хоёр удаа түрүүлж, гурав аман хүзүүдүүлсэн байх аж. Тэр жилийн нэгэн даагаа Нарангаар унуулах байсан тул ихэд хичээнгүйлж, морь унадаг ах, эгч хоёрынхоо захиа, даалгаврыг ч авдаг байжээ. Ингэсээр байтал наадам ч дөхөөд иржээ. Нэг өдөр Тогоо ах нь “том халиун”-аа уначихсан, наадмын гоёл болох цэнхэр үйтэнхуартайгаа нэлээд халамцуу давхиж явах юм гэнэ. Хурдны морь унах хүүхдүүдээ үнсээд, үгээ хэлээд явжээ. Наранд ингэж хэлжээ. “Даага анх уралдаж байгаа болохоор зөнгөөр нь давхиулах хэрэгтэй. Бага амьтан болохоор бахардахаа мэдэхгүй шүү. Амыг нь татах газар нь татна биз. Бусдыг зөнгөөр нь орхичих” гэжээ. Ингээд даага унадаг юм байж. Түрүүлж ирээд ах, эгч хоёр шиг шагнал аваад ээждээ авчирч өгнө дөө гэж боджээ. Харин Тогоо ах нь гэнэт “Том халиун” ядарчих шиг боллоо. Өдөржин давхиулчихлаа. Одоо тавья даа. Тэмээгээ унаад харихаас” гэжээ.
“Хүүе “Том ах”-аа болохгүй ээ. Наадам болж байхад тэмээ унаад яах юм бэ? Хоёулаа хамт явъя л даа” гэж гуйгаад ч нэмэр болсонгүй гэнэ дээ. Тогоо ах нь хаанаас ч олоод авсан юм нэг буруу аяс тэмээ авчираад мөн л сөөглөн хэвтүүлээд мордоод авчээ. Зүүдэн дундаа болохгүй юм тохиож байгааг мэдэвч нойрноос сэргэж чадахгүй тул хий дэмий л хараад байжээ. Тогоо ах нь тэмээгээ унаад тэшүүлж одсон бөгөөд “Тогоо ах аа, та ирэхгүй бол бид яах юм бэ?” гэж хичнээн хашгираад ч нэмэр болоогүй байна. Нэг мэдсэн чинь өглөө болчихсон ээж нь цайгаа чанаад сууж байж л дээ. Болсон бүх явдал, зүүдээ ээждээ ярьж өгсөн байна. “Дандаа ёрын зүүд зүүдэлдэг ямар хачин хүүхэд вэ, чи” хэмээн зад загнаснаа “Одоо яана аа” гээд буруу харсан гэдэг. Бодвол ганц хоёр нулимс унагаа биз ээ. Хэрэг явдал ингээд дууссангүй. Нөгөөдөр нь Тогоо ах нь үнэхээр халамцуу явж байгаад мориндоо чирэгдэн бурхан болжээ. Юун баяртай манатай юм бололгүй яахав. Морьдыг ч яахав, Тогоогийн ах, дүүс уяж, уралдуулсан болсон бөгөөд Наран хийгээд түүний ах, эгч морь унаагүй гэнэ билээ. Ер нь ингээд Наран хурдны морь уналгүй өнгөрчээ. Тэжээдэг, халамжилдаг ганц ах нь өнгөрсөн тул ээж нь зориглон тэднийх Улаанбаатарт нүүн иржээ. Сонгинохайрхан хэмээх аварга дүүрэгт амьдрах болсноор Нарангийн сургуульд сурах ээлж иржээ. Сайхан хамт олон, найз нөхөдтэй ч болжээ. Хичээлдээ, ангидаа овоо сайнд тооцогддог сурагч болохоор багш, нөхөд нь ч түүнд сайн, охидын зөвлөлийн дарга хүртэл хийж байжээ.
Тэдний ангид юм юмаараа сайн Солонго гэдэг хөөрхөн охин байжээ. Гэр ойролцоо тул бусдаас арай илүү дотно үерхдэг байсан байна. Нэг өдөр Солонго нь шарлан эмнэлэгт хэвтэж, анги танхимыг нь ариутгаж бариад их юм болсон гэдэг. Ангиараа эргэж бариад хэд хоносон ч нэг л сайн эдгэж өгөхгүй ядруухан байсан аж. Бас нэг зөнтэй зүүд тохиов.
Сурагчдын Шинэ жил болж буй байдалтай гацуур чимчихсэн, цасан охид, өвлийн өвгөн болоод явчихжээ. Солонго нь хачин гоёчихсон ууттай чихрээр шагнуулснаа “Найз нь эртхэн явлаа” гэх нь тэр. “Чи яаж явах юм?” гэсэн чинь “Бор тайлагаа унаад харина” гэжээ. Ингээд найз нь нэг гоёмсог тохоштой бор тайлаг унаж аваад давхиулан одсон байна. Сэрээд маш муухай зүүд зүүдэлсэн тул ганцаар жаал уйлаад нүүрээ угаан цай уугаад хичээлдээ явжээ. Хичээл эхлэх үед багш нь нэлээд нухацтай ийн ярьжээ. “Солонгын маань бие муудсан. Комд орсон гэнэ. Гэрт нь ээлж ээлжээр туслаж байя” гээд хуваарь хүртэл гаргасан байна. Наран ком мом гэж сонсоогүй ч “Бие нь муудсан” гэдгийг гүнзгий тусгаж авчээ. Маргааш нь Наран тэргүүтэй сурагчдын ээлж тул хичээл тараад шууд гэрт нь очихоор ярилцжээ. Гэтэл тун эмгэнэлтэй мэдээ ирсэн байна. Ангийнх нь Солонго урьд шөнө нь бурхан болсон байжээ. Наран энэчлэн өнөөг хүртэл хааяа хэн нэгнийг “тэмээ унуулсаар” яваа бөгөөд тэгсэн хүн гарцаагүй бурхан болдог ганцхан хуультай ажгуу. Хаа очиж сүүлчийн дөрвөн жил хэн нэгнийг “тэмээ унуулаагүй” ажээ. Тун хачин зүүднийхээ тайллыг тийм сайн мэдэхгүй ч тэр хүмүүсийн сүнс нь зүүдэнд тийнхүү ирж хэлдэг юм болов уу гэж боддог юм байна.