Антропологийн шинжлэх ухаан дэлхийн хүн амыг Монголжуу (азижуу),европжуу, африкжуу (негржуу), Австральжуу төрхийн хүмүүст хуваан авч үздэг. Эдэн дотроос бидний сонирхлыг Монголжуу болоод европжуу төрхтөнүүд татаж байгаа учраас энэ асуудлыг сугалан авч үзье. Эхлээд Монголжуу төрхтний талаар ярилцъя.
Монголжуу төрхтөнүүд нүүрнийхээ хэлбрээр өргөн царайт, нарийн царайт гэж хоёр хуваагддаг. Өргөн царайт төрхөд голчлон сибирийн төрх хамаарагддаг. Нарийн царайт төрхөд Алс дорнодын, өмнөд азийн (хойд ба өмнөд хятадын төрх гэх нь бий. Гэхдээ энэ нэр томъео сибирийн гэсэнтэй адил хятадын хүн амд л холбогдох нэр томъёо гэж хэлж болно) төрх хамаарагдана. Эднийг нийтэд нь палео-азийн төрх гэж авч үздэг. Европжуу төрх нь баруун европын, зүүн европын, европжуу-брахикраны гэх мэтээр хуваагддаг. Европчууд. арабууд, иранчууд, энэтхэгчүүд хоорондоо ондоо байгаа нь эхнийх нь баруун юмуу, зүүн европын төрхтөнд, нөгөөдүүл нь европжуу- брахикраны төрхтөнд хамаарагдаж байдагтай холбоотой юм.
Харин Монгол хүнийг Монголжуу өргөн царайт төрхөд хамааруулах уу, европжуу-брахикраны төрхөд хамааруулах уу гэдэг асуудлын талаар антропологчид маргалдсаар одооноос л нэг мөр болон тасарч байна. Гэхдээ аль ч үеийн антропологчдоос хэн нь ч Монголчуудыг хойд хятадын нарийхан царайт төрхөд хамруулж байгаагүй гэдгийг хэлэх хэрэгтэй. Монгол хүний хувьд өрнөдийн шинжлэх ухаан тун том алдаа гаргаснаа хожуухан ойлгосон гэж хэлж болно. Тэр алдаа нь ДНХ-гийн судалгаа нилээд хожимдож гарч ирсэнтэй холбоотой байдаг. Учир нь Монгол хун европжуу-брахикраны төрхтөнд хамрагдах ДНХ-тэй болохоос бус азижуу төрхтөнд хамрагдах хүмүүс биш гэдэг нь ДНХ-гийн судалгаа гарч ирснээс хойш тодорхой болсон юм. Өөрөөр хэлбэл европжуу том төрхт (өргөн царайтай гэсэн ч болно) хүн болохоос бус өмнөд азийн нарийхан царайтай төрхтөн биш юм. Үүнийг Монгол улсын Их Сургуулийн Антропологи-Археологийн тэнхимийн багш судлаачдаас орчин цагийн Монгол залуучуудын ДНХ-г судалсан сүүлийн гурван жилийн судалгаа давхар нотолж өгсөн. Энэ судалгааны үр дүнд өнөөгийн Монголчуудын арван хүн тутмын 7 нь европжуу төрхтөний генитэй болохыг генетикийн судалгаагаар тогтоосон юм. Хамгийн сонирхолтой нь энэ судалгааны үр дүнг Монгол нутгаас олдсон антропологийн олдворууд дээр арав гаран жил хийсэн молекул генетик, молекул антропологийн судалгааны (Митохондрийн ДНХ) үр дүнтэй харьцуулан үзэхэд нэгэн ижил үзүүлэлт гарсан явдал юм. Тиймээс Монгол нутаг дээр үеийн үед европжуу-брахикраны төрхтэй хүмүүс давамгайлан оршин сууж байсан бөгөөд өдгөө ч европжуу генитэй хүмүүс давамгайлсан хэвээрээ л байна.
Нэрт угсаатан зүйч Н. Н.Чебоксаров “Угсаатан, арьстан, соёлууд” гэдэг номондоо аль нэг төрхтөнийг төлөөлөх бүлэг хүмүүс төрөлх орчноосоо газар-зүйн өөр орчинд нүүдэллэн очоод нутгийн хүмүүстэй цус холилдолгүй аж төрөн суухад 1225 жилийн дараа байгаль-газарзүйн нөлөөгөөр төрх нь аажмаар өөрчлөгдсөөр нутгийн уугуул иргэдтэй ижил төрхтэй болдог гэж бичсэн байдаг. Энэ бол ахуй анхдагч гэдгээр төрх өөрчлөгдөх тухай сонирхолтой баримт юм. Гэхдээ генийн бутэц тун бага өөрчлөгддөг гэдэг нь ойлгомжтой. Тиймээс өнөөгийн Монголчуудын бүр хамгийн азижуу төрхтэй хүн дээр ч генийн судалгаа хийж үзэхэд европжуу хүний гени гарч ирэх мадгадлал өндөр бий. Учир нь Монголчууд европжуу төрхтөнүүдийн хамгийн зүүн жигүүрийн төлөөлөгчид бөгөөд Энэтхэгийн хойгийг өнгөрөөд Дундад Азийн дорнод жигүүрээс эхлээд Монгол хүртэл европжуу-брахикраны төрхтөн тархсан газарзүйн нарийн хошуу Азийн гүн үрүү түрж орсон байгаа тухай нэрт угсаатан зүйч, антропологич, түүхч Е.Г.Грумм-Гржимайло өнгөрсөн зууны 20-иод оноос, алдарт туүхч, угсаатан зүйч, онолч Л.Н.Гумилёв 60-аадоноос бичиж, судалгаагаа танилцуулж байсан билээ. Гэвч тэр үед молекул генетикийм судалгаа үүслийн төдий, харин археологийн судалгааны уламжлалт хэмжилтийн арга давамгайлж байснаас шинжлэх ухааны хүрээнд бүрэлдэн тогтсон ташаа ойлголтыг огцом эвдэхэд хэцүү байсан юм. Гэсэн ч үнэн юм хэзээ нэгэн цагт үнэнээрээ гарч ирдэг ёсоор молекул генетикийн судалгаа гарч ирснээр бид өөрсдийнхөө гарал угсааг илүү бодит баримт дээр тулгуурлан жинхэнэ үнэнийг мэдэх боломжтой болсон.
Сүүлийн үеийн генетикийн олон арван судалгаагаар Монголчууд, хятадууд огт ондоо хоёр өөр гапло-төрхүүдэд (Brigitte & Mark,2005) хамаарагддаг нь хөдлөшгүй тогтоогдсон. Өөрөөр хэлбэл Монголчууд европжуу-брахикраны терхөд, хятадууд палео-азийн төрхөд хамаарагддаг. Нөгөө талаар үндэстэн угсаатны хэл тэднийг хэр ондоо, хэр ойр болохыг хэлж өгдөг хамгийн чухал тодорхой зүйл байдаг. Энэ үндэслэлээс авч үзвэл Монгол хэл, хятад хэл хоёр бол хэлний хоёр өөр аймагт хамаарагддаг огт ондоо хэлнүүд юм. Тухайлбал Монгол хэлний үгс давхар үеэс бүтсэн байдаг байхад хятад хэлний үгс дан үеэс бүтсэн байдаг байх жишээтэй. Энэ бол хэтэрхий том ялгаа бөгөөд төрөлсөх ямар ч үндэсгүйг харуулж өгч байгаа хэн ч яагаад ч хөдөлгөж чадашгүй бат нут нотолгоо юм. Харин Хятад, Түвд хоёр хэл бол хэлний нэг аймагг хамрагдах дан үетэй, төрөл хэлнүүд яах аргагүй мөн. Тиймээс төрөлсөх нэлээд зүйл байж болох юм. Харин Монголоос “хөрш” нь гэхээс өөр зүйл гарах нь юу л бол доо. Хятадууд бол өнөөгийн өмнөд хятадын Хэнань мужаас гаралтай өмнөд азийн үндэстэн юм. Тэр үед Хэнань, Цянаас (өнөөгийн Түвд) хойд зүгт Жүн (Ман) аймгууд Цагаан хэрэм (энэ хэрэм нанхиадуудыг умар зүг хүрч ирэхээс бүр өмнө баригдсан байсныг английн архелогчид судалж тогтоогоод National Geographic-аар цацсан) хүртэлх нутагт сууж байсан бөгөөд бидний өвөг дээдсээс алс хол өмнө зүгт байсан юм. Тиймээс тэдний гарлыг авч үзэхэд тэд умар зүгийн үндэстэн огт биш гэдэг нь ойлгомжтой байдаг. Тэд зуу зуун үеийн туршид жүнчүүдтэй дайтаж, бас цус холилдож, тэднийг умар зүг түрсээр МЭӨ V зуунд бидний өвөг дээдэс болох хүнчүүдтэй (хүннүчүүдтэй) хил хатгаж хөршилж ирсэн юм. Гэхдээ тэр үед тэд өөрсдийгөө ханчууд гэж нэрлэдэггүй байсан юм.
Энэ нэр МЭӨ III зуунд буюу хятадын ванлигуудыг анх удаа нэгтгэж, нэгдмэл улс бий болгосон Жүн угсааны Цин улс мөхсөний дараа МЭӨ 202 онд гарч ирсэн Түрүү Хан улсын үөэс үүдэлтэй юм.Тиймээс биднээс харьцангуй хойно гарч ирсэн үндэстэн гэж хэлж болно. Өөрөөр хэлбэл жунчүүдтэй цус холилдож байж гарч ирсэн шинэ үндэстэн юм. Тиймээс хойд хятадууд, өмнөд хятадуудтайгаа хэл ярианы талаар бие биеэ ойлголцдоггүйн учир үүнтэй холбоотой. Ханчууд жүнчүүдтэй асар их холилдож байж гарч ирснийг эртний нанхиадууд өөрсдөө хулээн зөвшөөрдөг байсныг Хан улсын жанжин Жан Хуаний “Жүнүүд, дичүүд болоод бид нар нэг гарвал угсаатай. Тэднийг бүгдийг нь нэгийг ч үлдээлгүй устгах гээд хэрэггүй” гэж хэлж байсан нь нотолдог. Нөгөө талаар үндэстэн угсаатнуудыг сэтгэлзүйн хувьд ялгаруулж байдаг сэтгэлгээний загвар гэж бас нэг сонин зүйл бий. Үндэстнүүдийн сэтгэлгээний загварт “манайхан ба харийнхан” гэдэг мэдрэмж чухал үүрэг гүйцэтгэдэг тухайд суут Л.Н.Гумилёв онолын үүднээс сайтар судалж, гол зарчмуудыг нь нээж өгсөн. Тэгэхлээр угсаатнууд өөрсдийнхөө төрөлсөх хүмүүс мөн үү, биш үү гэдгээ үндэснийхээ сэтгэлгээний загвар, зөн билиг хоёроороо маш нарийн мэдэрч тодорхойлж чаддаг гэж хэлж болно, Тийм болохоор Монголчууд урьд хөршийнхнийгөө үеийн үед “манайхан” гэж хэзээ ч хүлээн зөвшөөрч байгаагүй, тэд ч улс төрийн хэтийн зорилго сэдээгүй л бол биднийг бас “манайхан” гэж хэзээ ч хүлээн зөвшөөрч байгаагүй. Бид хоорондоо маш их ондоо гэдгээ яс махнаасаа мэдэрсээр ирсэн гэж баттай хэлж болно.
Антропологи судлал бол шинжлэх ухааны маш том салбар бөгөөд түүнд сайтар нэвтэрч судлалгүйгээр сураг ажигаар ухвар мөчид зүйл бичвэл хар хэл аманд орох нь ойлгомжтой. Шинжлэх ухааны тодорхой салбарын асуудалтай холбоотой сэдвээр сэтгүүлч хун дуулиан хөөцөлдвөл тун халгаатай байдаг. Мэдээж хэрэг сэтгүүлч хүн бусдын анхаарлыг татахын тулд ямар нэгэн хэмжээгээр дуулианы хойноос хөөцөлдөлгүй яахав. Гэхдээ шинжлэх ухааны нарийн асуудлаар өнгөц, ухвар мөчид ойлголтоор дуулиан тарих гэж оролдох нь тун болчимгүй ташаа явдал болж хувирдаг. Учир нь шинжлэх ухаан маш нарийн мэдлэг шаарддаг зүйл юм. Тиймээс ямар нэгэн тусгай зорилго өвөрлөөгүй л бол шинжлэх ухааны эсрэг зүйл бичиж болохгүй гэдэг нь ойлгомжтой. Түүх судлал ч гэсэн шинжлэх ухааны маш том салбар юм. Тэр салбарын нарийн нандин асуудлыг зөв буруу тийш нь мушгиж, дуулиан босгох нь зөвхөн тухайн үеийн хүчин зүйлээс шалтгаалаад явууртай байж болох ч тэр хүчин зүйл үгүй болмогц түүхийн үнэн үнэнээрээ л босож ирдэгийг энд хэлэх юун. Түүхэн үйл явдалд парадокс байх нь байдаг. Жишээ нь хятадууд өөрсдийгөө хан үндэстэн гэдгээс бус дэлхий даяар тэднийг огт өөр үндэстний нэрээр нэрлэдэг. Монголчууд бид тэднийг нанхиадууд гэж нэрлэж байгаад Өмнөд Манжуур, Өвер Монгол, өнөөгийн Хятадын хойд хэсгийг эзэмшин захирч байсан Хитан гүрэн зүрчидүүдийн (манжуудын өвөг дээдэс) цохилтон дор унасны дараа ч өмнө зүгийг “хитан” гэж нэрлэсээр л байсан. Энэ нэр сунжирсаар олон тоог заах дагавар авч “хятад” болсноор барахгүй өмнөд хөршийн хүн амыг нэрлэдэг нэр болж хувирсан. “China” гэдэг нэр ч ханчууд өөрсдийгөө нэрлэдэг нэр биш юм. Энэ нэр нанхиадуудыг анх нэгтгэж өгсөн жун угсааны Цин улсын нэрнээс улбаатай юм. Энэ бол яах аргагүй түүхийн парадокс мөн.
Түүнчлэн бидний жишээн дээр л гэхэд дээр хэлсэн азижуу царай, европжуу генийг нэгтгэсэн парадоксоос гадна Монгол түмэн Ази тивийн гүнд амьдран суудаг атлаа үндэсний сэтгэлгээ, соёл маань Ази маягийн биш европорхуу маягийн байдаг бас хоёр ч парадоксыг бид хадгалж явдаг. Эдгээрээс гадна бүр гайхаш татах бас нэг парадокс Монгол хүн судлалын судалгаанд бий гэж хэлж болно. Монголчууд бид дэлхийн зүрхэн нутагт амьдардаг болохоороо ч тэр үү, өөр ямар нэгэн нарийн учир шалтгаанаас ч тэр юм уу бусад ундэстнүүдээс бие махбодийн хувьд арай өөр бүтэцтэй гэж хэлж болохоор байдаг.Судалгаанаас үзэхэд Монгол хүний зүрхний агшилтын дээд давтамж 30-40 насны хүн дээр 140-өөс дээш гардаггүй. Гэтэл европынхны хувьд энэ үзүүлэлт 200 байдаг. Өөрөөр хэлбэл ядрах дээд ачааллын үед Монгол хүний зүрхний агшилтын давтамж харьцангуй бага байдаг гэсэн үг юм. Монголчууд европынхонтой ижил ажил гүйцэтгэхэд тэднээс бага хүчилтөрөгч зарцуулах буюу хүчилтөрөгч “гамтай зарцуулдаг” гэх жишээтэй. Монгол хүн “бага хүчээр их ажил амжуулах” чадвартайг энэ хүчин зүйл харуулдаг.
Монгол хүний дотоод эрхтэний жинг өөрийнх нь биеийн жинтэй харьцуулсан хэмжээ европ хүнийхээс их юм. Өөрөөр хэлбэл Монгол хун тэднээс арай бага биетэй ч таван цул эрхтний жин нь европ хүнийхтэй ойролцоо байна. Монгол хүний дотоод эрхтний эс нягт, туслах эд буюу булчирхайн жин нь харьцангуй их байна гэсэн үг. Мөн уушигны урт өргөн, нарийн гэдэс нь урт, бамбай булчирхай, төмсөгний жин ээрэг нь гадаадын эрдэмтдийн (бусад орны хүмүүс дээр) тогтоосон хэмжээнээс бага зэрэг ялгаатай байдаг. Жишээ нь 1977 онд олон улсын судлаачид европ хүний уушигны уртыг 27- 30 см, өргөнийг нь 13-14 см гэж тогтоосон байдаг. Тэгвэл эрүүл Монгол эр хүний уушигны урт 20,2-23,5 см, өргөн нь 15,1-15,4 см байна. Уушиг 1-2 см илүу өргөн гэдэг их ялгаа. Гэтэл жингийн хувьд ойролцоо байдаг.
Монгол хүнтэй холбоотой бас нэг сонирхолтой жишээг дор иш татан өгүүлэхийг хүснэ. Хүн сансрын жингүйдлийн байдалд ороход тархины тэнцвэрийн аппаратын алдагдалд заавал ордог юм байна гэж Монгол хүнийг сансарт нисэхээс өмнө эрдэмтэд үзэж байсан. Гэтэл Монгол хүн сансарт нисээд тархины тэнцвэрийн аппаратын алдагдалд орохгүй байсаар буцаж ирсэн. Үүний учир шалтгааныг эрдэмтэн судлаачид одоо хүртэл олж тогтоож чадаагүй байгаа. Энэ мэтчлэнгээр бидэнд бусдаас ялгарах зүйл яах аргагүй байгааг мэдэрч байсан учраас өвөг дээдэс маань тэнгэрийн өнгөөр өөрсдийгөө Хөх Монголчууд гэж нэрлэсээр ирсэн биз ээ. Бас өнөөгийн бидний мэдэхгүй учир шалтгаан байгааг ч үгүйсгэхийн аргагүй. Үндэстэн болгон өөрсдийгөө онцгой гэж үздэг. Гэвч ийм өвөрмөц юмуу, онцгой зүйл гарч ирж өгдөггүй нэг гачлан бусад хүмүүст байдаг. Мөн өөр нэг зүйл нэмэж дурдахад Өмнөд солонгосын угсаатан зүйч эрдэмтэд, антропологчид Монголчуудын угсаа гарлыг судалж үзээд 30 эцгийн хүүхдүүд юм байна. Монголчууд чинь гетерогени үндэстэн юм гэж тодорхойлсон. Тиймээс Монголчууд бид хүн төрөлхтөний язгуур чанарыг хадгалж байдаг гэх бүрэн үндэстэй. Учир нь ихэнхи үндэстнүүд, нэн ялангуяа азийн үндэстнүүд 5 юмуу, 6-хан эцгийн хүүхдүүд байдаг. Тиймээс цусаа цэвэршүүлэх шаардлага тэдэнд илүү их хэрэгтэй юу гэхээс биш бидэнд өчүүхэн төдий хэрэгцээтэй. Эцэст нь хэлэхэд молекул генетикийн судалгаагаар эртний хүний ДНХ-ийн дарааллыг тогтоож, түун доторх хувьсал өөрчлөлтийг үнэлэх боломж нээгдсэнээр бид өөрсдийн гарал угсааг илүү бодит баримт дээр тулгуурлан мэдэх боломжтой болсон. Молекул антропологийн судалгаанд гол 2 судлагдахуун байдаг ба эдгээр нь У хромосом болон митохондрийн ДНХ (мтДНХ) юм. У хромосом нь зөвхөн эцгээс хүүд дамжих бол митохондрийн ДНХ нь эхээс үр удамд (хуү, охинд) дамждагаараа онцлог юм.Митохондрийн ДНХ нь янз бүрийн удам угшлын (популяцийн) гарал үүслийг тогтооход хамгийн тохиромжтой хэрэгсэл бөгөөд антропологийн эволюци, удам угшлын генетик, анагаахын генетик, шүүхийн шинжилгээ зэрэг шинжлэх ухааны салбаруудад чухал судлагдахуун болдог. Зөвхөн эхээс үр удамд дамжих ба рекомбинаци явагдахгүй тул митохондрийн ДНХ-ийн олон янз байдал нь гагцхүү мутацаас үүдэлтэй бөгөөд энэхүү ялгаатай байдлыг ашиглан тогтсон гапло-төрхүүдийг (гаплотипүүдыг) бий болгосон.
Ж.Бор
Д.Баатар
