Мэдлэгийн колоничлол
Боловсрол гэдэг бол мэдлэг олгодог зүйл. Харамсалтай нь мэдлэг гэдэг зүйл хэн нэгний ашиг сонирхолд үйлчилж болдог, аль нэгэн томоохон улс гүрнүүдийн улс төрийн ч юмуу ашиг сонирхлын төлөө үйлчилж байх болзошгүй зүйл байдаг. Тэгээд, өнөөдрийн энэ хэлэлцүүлгийн уриа “Мэдлэг- Монголын баялаг” гэсэн ийм сайхан уриатай юм байна. Гэтэл тэр монголын баялаг байх ёстой мэдлэг маань хэн нэгний, аль нэг их гүрний колоничлолын ч юмуу, ноёрхлын ч юмуу ашиг сонирхолд үйлчилж байвал яах вэ? Тийм ашиг сонирхолд үйлчилсэн боловсролыг бид хүүхдүүддээ эзэмшүүлж байвал яах вэ?
Би ингээд маш энгийн, та бүхэн бараг бүгдээрээ мэддэг хэдэн нэр томьёоноос эхлэх гэсэн юм. Монголчуудыг дэлхий дээр түүхэнд одоо ямар категори-д, ямар бүлэгт оруулж хэлж ярьдгийг та бүхэн одоо эндээс харж болно. Нийгмийн хувьслын онолын үүднээс биднийг бүдүүлэг юм уу зэрлэг, savage (зэрлэг) юмуу barbarian (бүдүүлэг)-д оруулдаг. Онолын үүднээс шүү. Ингэж оруулж байлаа. Тэгээд энийгээ жаахан соёлтой аятайхан, хүн харахад нэг хүн доромжилсон биш нэр томьёонд оруулахын тулд, ямар нэр томьёо олсон бэ гэвэл цаадуул чинь, “гуравдагч орнууд” (third world). Үгүй тэр нэгдэгч, хоёрдогч нь хэн юм? Бид юугаараа жагсаад гуравдагч болсон юм? Бид юугаараа дутуу юм? Яахлаараа ингэж хүн төрөлхтнийг ялгаварлан гадуурхаж, ангилж категорижуулж дээр доор нь оруулж байдаг юм бэ? За тэгээд энэ нэр томьёо нь явахгүй болоод ирсэн чинь, “хөгжиж буй орон” (Developing country). Заа, хөгжил гэдэг нь юу ч юм тэгээд, яривал их олон юм болно..За тэгээд энэ нэр томьёо нь асуудалд хүрсэн, тэгэхлээр нь дараа нь ямар нэр томьёо олсон бэ гэвэл, “бөмбөрцгийн өмнөд хэсгийнхэн” буюу Global south. Нөгөө л хэд. Бид тэд дотор багтаад явж байгаа. Бидний тахин шүтэх гээд байгаа мэдлэг, тахин шүтэх гээд байгаа өнөөдөр магадгүй гадаадаас, олон улсын түвшинд гэж яригдаж байгаа тэр Кембриж байдаг уу юу байдаг вэ, би өөрөө Кембриж-д магистр доктор хамгаалсан, миний хүү тэнд системээр нь дунд сургуулиа эхэлсэн. Маш их хэрэгтэй гэдгийг би мэдэж байна, бас их гайтай гэдгийг би хэлэх гэсэн юм.
За энэ нэр томьёонууд яагаад өнөөдөр хүн төрөлхтнийг ялгаварлан гадуурхах болсон юм бэ гэдгийг би дараагийнхаа слайд дээр харуулмаар байна. Би анторпологич, хүн судлаач хүн юм байгаа юм. Тэгээд манай антропологийн нэлээд эртний америкийн төлөөлөл болсон Льюис Хенри Морган (Lewis Henry Morgan) гээд хүн байдаг, энэ хүн хүн төрөлхтөнд маш их гай тарьсан. Ямар гай тарьсан бэ гэхлээр хүн төрөлхтнийг тухайн цагт, за арай долоон тэрбум байгаагүй байх, 1877 оны “Эртний нийгэм” (Ancient society) гэдэг нэртэй ном, энийг одоо манай олон нийт, эрдэмтэд багш нар бараг бүгдээрээ мэдэх байх. “Нийгмийн хувьслын онол” гэдэг юм гаргаж ирээд тэгээд хүмүүсийг зэрлэг (Savage), бүдүүлэг (Barbarism), иргэншсэн (Civilization) гэж гурав ангилсан. Бид энд алинд нь багтаж байгааг та бүхэн бараг мэдэж байгаа байх тиймээ. Бид чинь нүүдэлчид ш дээ. Нүүдэлчдийн үр удам. Бид бол энд Льюис Хенри Морган-ы; одоо энэ чинь нийгмийн шинжлэх ухаанд өдий болтол балаг нь арилахгүйгээр хүмүүс итгэл үнэмшлээ болгоод авч яваа мэдлэг. Бид нарыг барбариан гэж байгаа ш дээ. Энд тэнд очихоор өө, барбариан. Барбариан гэж хэлдэггүй юмаа гэхэд, нэг инээгээд аанха гэж инээгээд, хэлээд бна ш дээ чамайг, чи чинь барбариан ш дээ. Тэгээд өөрсдийгөө болохоор иргэншсэн, тэгээд цаашдаа юу гэж ярьдаг вэ гэхлээр, нүүдлийн соёл иргэншил гэж юм байдаггүй гэж ярьдаг. Энэ бол шинжлэх ухааны мэдлэг. Энэ бол бидний тахин шүтэх гээд байгаа, магадгүй импортлож оруулж ирэх гээд байгаа, тэр гадаадын магадгүй тэр олон улсын, магадгүй тэр Кембрижийн ч юмуу, мэдлэг чинь энэ дотор байж байгаа шүү.
Монголын орчин үеийн мэдлэгийн тогтолцоо яаж бий болсон юм бэ гэдгийг та бүхэн мэдэж байгаа байх аа. Би үүнийг дэлгэрэнгүй ярих шаардлагагүй гэж бодож байна. Бид колоничлолын мэдлэгийн тогтолцоогоор өдий болтол явж байгаа ш дээ, хүмүүсээ. Зөвлөлтийн боловсролын тогтолцоо, зөвлөлтийн ашиг сонирхолд үйлчилж байсан ш дээ. Энийг одоо надаар хэлүүлэх шаардлагагүй бид бүгдээрээ мэдэж байгаа. 90 он болсон, бид өөрсдийн үндэсний боловсролын хөтөлбөртэй болохыг хүссэн эрмэлзсэн, тэрнийхээ төлөө явж байгаа. Энэ боловсолын тогтолцооны арга, ямар ашиг сонирхол байгаа юм бэ гэдгийг танин мэдэх хэрэгтэй байнаа. Ингээд азаар бид өөрсдийн үндэсний боловсролын тогтолцоотой болох гээд явж байтал, бидний нөгөө гадаадаас юм хуулбарлаж авчирдаг, шууд суулгадаг, тэр одоо юу гэдэг юм, харамсалтай хандлага дахиад бий болоод ирэх шинжтэй болоод ирж байна. Тэр нь бол юу вэ гэхлээр энэ Олон улсын боловсролын хөтөлбөр гэдэг зүйл дэлхий даяар их нөлөөтэй нэр хүндтэй болоод ирчихсэн, тэгээд өнөөдрийн бидний яриад байгаа боловсолын тогтолцоо бол голдуу энэ англи америкийн мэдлэгийн колоничлол явагдаж байгаа гэдгийг та бүхэн мэдэж байгаа байх. Энийг “даяарчлалын мэдлэг” гэдэг. Өөрөөр хэлэх юм бол, дэлхий нийтэд хүлээн зөвшөөрөгдсөн мэдлэг гэдэг. Үүний ард “орон нутгийн мэдлэг” гэдэг буюу үндэсний угсаатны мэдлэг гэдэг зүйл үлддэг. Бидний өвөг дээдсээс уламжилж ирсэн мэдлэг энэ дотор бас тодорхой хэмжээгээр багтаж байгаа. Тэгээд энэ даяарчлалын буюу колоничлолын мэдлэгт захирагддаг, байр сууриа алддаг. Үүний үр дүнд юу болдог юм бэ? Энийг одоо харвал та бүхэн бараг мэдэж байгаа байх аа. Колоничлолын мэдлэгийн үр дүнд үндэсний үнэгүйдэл бий болдог.
Манай эзэнт гүрний Чингис хааны байгуулсан төрийг олон улсын дэлхийн түүхчид төр биш гэж үздэг ш дээ. Зээлдмэл төр гэж үздэг ш дээ, одоо энд манай түүхчид зөндөө сууж байна. Надаас илүү тайлбарлаад хэлээд өгнө
Чингис хаан чинь төр байгуулаагүй ш дээ. Ийм мэдлэгийг бий болгодог.
Монголын ардын урлаг урлаг биш ш дээ, сонгодог урлаг бол урлаг.
Энэ ардын эмнэлэг эмнэлэг биш ш дээ, Европын эмнэлэг жинхэнэ эмнэлэг. Гэх мэтчилэнгийн би маш олон жишээ хэлж болно. Энэ юу гэхлээр, энэ колоничлолын мэдлэгийн үр дүн. Аан, энэний үр дүнд бид өөрөө өөрсдийнхөө мэдлэгийг, өөрсдийнхөө түүх соёлыг үнэгүйдүүлж, дээр нь манай ард түмэн ч гэсэн тодорхой хэмжээгээр үнэгүйдэж байдаг. Бид нар чинь бүдүүлгүүд ш дээ. Түрүүний тэр Хенри Морганыхоор бол. Бүдүүлгүүд. (Аан) тэд нарынхаар бид бол соёлжих ёстой, иргэнших ёстой, иргэншүүлэхийн тулд гадаадаас баахан хүмүүс ирээд бид нарт заадаг, өөрөөр хэлэх юм бол колоничлолынхоо мэдлэгийг түгээх үйл ажиллагааныхаа учир шалтгааныг зөвтгөх агуулга нь болдог. Энэ колоничлолын мэдлэг. Колоничлолын мэдлэгт дарангуйлагддаг мэдлэг гэж байдаг. Мэдлэгийн импортын үед хаягддаг зүйлсийг бол би энд маш товчхон жагсаасан. Энэ одоо өнөөдөр монгол үндэстэнд маш харамсалтай нэгэн үйл явдал тохиож буйг та бүхэн мэдэж байгаа байх. Колончилол шдээ. Хэрвээ бид гадаадаас ямар нэгэн мэдлэгийн системийг импортлож англиар бол копи пэйст (copy paste), одоо бүх хүн мэддэг болсон шдээ, шууд хуулбарлан оруулж ирвэл тэр шууд хуулбарлан оруулж ирэх гэж байгаа тогтолцоон дотор энэ бүх зүйл хаягдана.
Үүнд:
- Үндэсний хэл
- Үндэсний түүх
- Үндэсний мэдлэг
- Үндэсний зан суртахуун
- Үндэсний өв соёл
Монгол хүнийг монгол болгодог бусад ард түмнээс ялгадаг суурь хүчин зүйлс.
Эд нар байдаггүй. Хаягдаад зогсохгүй дээр нь магадгүй бидний эсрэг хандсан мэдлэг тэр дотор ороод ирэх бололцоотой. Тэр мэдлэг бол монгол хүнийг монгол хүн болгож чадахгүй байх. Бусад ард түмнээс ялгадаг суурь хүчин зүйлсийг бидний үр хүүхдүүдэд өвлүүлж өгч чадахгүй байхаа. Үүний үр дүнд юу болдог вэ гэвэл мэдлэгийн хямрал болдог.
Мэдлэгийн хямрал
Өнөөдөр Монголд янз бүрийн хямралын тухай ярьдаг. Эдийн засгийн хямрал, улс төрийн хямрал. Нэг хямралын тухай бид ярихгүй байна. Өнөөдрийн бидний хамгийн том хямрал бол миний бодлоор бол Мэдлэгийн хямрал. Ямар мэдлэгийн хямрал болоод буйг та бүхэн бараг мэдэж байгаа байх. Нэг хэсэг нь уламжлалт мэдлэгээ сэргээе ээ гээд явдаг. Үүний төлөө явж байгаа зөндөө хүмүүс бий. Аан гэтэл тэр нь дотор уламжлалт биш юмыг яриад явж байдаг, шинжлэх ухаанч биш юмыг яриад явж байдаг, тэрийгээ уламжлалт гэдэг нэрээр гаргаж ирдэг. Ингээд бидний нөгөө хамгаалах гээд байгаа, хайрлах гээд байгаа уламжлалт мэдлэгийг чинь улам үнэгүйдүүлж байдаг. Нэг ийм хэсэг зүйл байна. Мэдлэгийн хямралын хамгийн хортой үр дагавар нь юу вэ гэхлээр, ард нийтийн дунд, улс оронд зөрчлийг бий болгодог, ялгаварлалыг бий болгодог, тэгш бус байдлыг бий болгодог, энэ нь цаашдаа даамжирвал бид нэг түвшинд ойлголцож чадахгүйд хүрнэ.
За энэ Оксфордын Их Сургуулиас 1997 онд гарсан нэг бүтээлийг би энд эшлэж оруулах гэсэн юм. “Мэдлэгийн диколоничлол” гэж. Мэдлэгийг колоничлолоос чөлөөлөх тухай (Decolonizing knowledge. Колоничлол болон ноёрхлын нөлөөний үр дүнд бий болсон дэлхий нийтийн мэдлэг болон түүний хор хөнөөлийн тухай) асуудал хүн төрөлхтөнд яригдаад эхэлчихсэн. 90-ээд оноос. Тэрнээс ч өмнө. Гэтэл бид мэдлэгийг улам колоничлох тухай асуудал, эсхүл тэр мэдлэгээ үргэлжлүүлээд колоничлох тэр зам руу ороод байна ш дээ. Миний бодлоор бол өнөөдөр үндэсний хөтөлбөр, бид боловсруулах гэж байгаа бол хамгийн том суурь зарчмуудын нэг бол юу вэ гэхлээр колоничлолын мэдлэгээс ангижирмаар байна. Эхлээд ядаж зөвлөлтийн колоничлолын мэдлэгээс ангижирмаар байна. Монголчууд төр байгуулж байгаагүй ч гэдэг юмуу. Оросын түүхчдийн бүтээл нтр байгаа ш дээ. Бид өмнөх үеийн магадгүй одоо далан жилийн түүхтэй зөвлөлтийн колоничлолынхоо мэдлэгээс бүрэн ангижирч чадаагүй байж дараагийн түвшинд олон улсын хэмжээний магадгүй, колоничлолын мэдлэгийг дахиж импортлож оруулж ирэх гээд ярьж буй улсууд болчихоод байгаа байхгүй юу. Миний хүслээр бол, би хэрвээ мэддэг бол бид хамгийн түрүүнд бодох ёстой зүйл бол ямар нэгэн колоничлолын системд үйлчлээд байна уу үгүй юу. Бид мэдлэгээ өнөөдөр хэрхэн колоничлолоос ангижруулах ёстой вэ гэдэг асуудлыг ярих ёстой байх аа. За тэгээд хэрхэх вэ, яах ёстой юм бэ.
Хэрхэх вэ?
Мэдлэг хэрхэн бүтдэг тухай мэдлэгийг бүтээцгээе ээ гэж би уриалмаар байна. Мэдлэг хэрхэн бүтэж байгааг, нийгэм, хүмүүнлэгийн ухааны боловсролыг хөгжүүлэх хэрэгтэй байна. Нийгэм хүмүүнлэгийн ухааны салбарт мэдлэг хэрхэн бүтэж байгааг судалдаг ярьдаг, өөрөөр хэлэх юм бол тухайн бүтээж байгаа мэдлэгийн ард ямар нэгэн ашиг сонирхол байна уу үгүй юу гэдгийг судлах. Бид мэдлэгийг судлах ёстой. Мэдлэг бол судлагдахуун. Ингээд ашиг сонирхлоос ангид үндэстний мэдлэгийн тогтолцоог бий болгох нь миний ойлгож байгаагаар бол үндэсний хөтөлбөр боловсруулах ажлын хамгийн чухал зарчим нь байх ёстой болов уу гэж бодож байнаа.
Анхаарал тавьсанд баярлалаа.
Д.Бум-Очир