Тусгаар тогтнолын хувьчлал 2.0: Х.Баттулга ба Ц.Элбэгдорж хоёр байраа солих шаардлага гарсан нь

Тусгаар тогтнолын хувьчлал цувралын эхний дугаарт  Эрдэнэт үйлдвэрийн хэмжээний төрийн өмчийг төртэй нь  хууль ёстой нь худалдан авах хэмжээний аварга том луйврын засаглал 20 жилийн өмнөөс хэрхэн бүрэлдэж бий болсон тухай түүхийг сөхсөн.

Тоймловол: 1996 онд байгуулагдсан Пирамид хэмээх Х.Баттулгын компанид жолоочоор ажилладаг байсан сахал хочит Д.Эрдэнэбилэг 2017 он гарахад Эрдэнэт үйлдвэр, Монголын томоохон уул уурхайн орд газруудын багц лицензийг эзэмшдэг Монголросцветмет нэгдэл, Хөтөл цементийн үйлдвэр, Дархан төмөрлөгийн үйлдвэр зэрэг Монголын ард түмний хэдэн үе бүтээж ирсэн өмч, эцэг өвгөдөөс өвлөсөн газрын баялгийн аль өнгөтэй өөдтэй бүхнийг эзэмшдэг  банк төвтэй олигархи бүлэглэлийн толгойд заларсан байв.

2016 оны долоо дахь удаагийн  УИХ-ын сонгуулийн өмнө Ч.Сайханбилэгийн тэргүүлсэн Засгийн Газраас Эрдэнэт үйлдвэрийн 49 хувийг худалдан авах эрхийг Худалдаа Хөгжлийн Банкинд шилжүүлж, төлбөрийг Монголбанкнаас гаргасан зээл, Эрдэнэт үйлдвэрийн ногдол ашиг, Улаанбаатар, Худалдаа хөгжлийн банкин дахь хадгаламж эзэмшигчдийн мөнгөөр барагдуулж, төрийн өмчийг төрийн өмчөөр худалдан авсан нь Монголын ард түмний баялаг, түүнээс хамааралтай эдийн засаг, төрт улсын тусгаар тогтнолоос нэг нэгээр нь луйвардаж амташсан  хэрээ арван гурав дахиж байгаад арай дэндүүлсэн хэрэг байлаа.

Ийм бүлэглэл амжилттай ажиллахын тулд хуулийг худалдан авах мөнгө, хуулийг худалдах төрийн дээд албан тушаал, хулгайн гүйлгээ хийхэд хувьсгалын мөнгийг танигдахгүй болтол нь эргүүлж байх банк санхүүгийн институц хэрэгтэй. Тухайн үед хамгийн сайн менежменттэй, Монголын мөнгөн гүйлгээний ихэнхийг эргүүлдэг, хэвийн ажиллаж байсан  Худалдаа хөгжлийн банкыг тухайн үеийн Ерөнхий сайд Н.Энхбаяр нар  2002 онд төрийн болон өөрийнх нь хөрөнгөөр худалдан авч  өрсөлдөгчгүй хувьчилсан нь  20 гаруй жил Монголын улстөр эдийн засгийн динамикыг тодорхойлсон Монголбанк, Засгийн газар, арилжааны банк, хувийн компани холилдсон луйврын бүлэглэл санхүүгийн боомт, мөнгө урсгах сувгаа татаж авсан хэрэг байв.

17 чингэлэг спиртийг ус болгон ууршуулсан хэргээс хуулийг худалдан авч мөнгө хийж сурсан Х.Баттулга ба түүний экс жолооч Д.Эрдэнэбилэг,   хууль ёс, төрийн тамга хэрэглэн мөнгө хийж сурсан Ц.Элбэгдорж нар авилгын загалмайлсан эцэг нэртэй ч өөрсдийг нь бодвол  эрийн хуйх, нөхрийн ёстой Намбарын Энхбаяраас энэ банк ба түүний цаадах оффшор компанийг нь дээрэмдэн авснаар түүний хаанчлал төгсөж, оймсоо гозолзуулсан алдарт хэрэг гарсан билээ.  Худалдаа хөгжлийн банк болон түүнийг тойрсон хуульчлагдсан хулгай хийгч бүлэглэл Монголын улстөрд эрх мэдлийн хуваарилалтыг шийдэж ирсэн, цаашид энэ бүлэглэл үхэх сэхэхээс тусгаар тогтнолын дархлаа, Монголын хувь заяа хамаарах нь хөдлөшгүй үнэн юм.

49 хувь хоёр улс дамнан хувь шилжиж , авсан арга нь арай муйхардсандаа асуудал болсноос биш Эрдэнэт үйлдвэр, түүний зэсийн борлуулалт энэ бүлэглэлийн овоо хараанаас ангид явж ирсэн удаагүй.  Н.Энхбаяр ба Б.Чулуунбат, Ц.Элбэгдорж, Баабар нарын  Н.Энэбиш, Ц.Балдорж, Ш.Отгонбилэг нарын фракцтай энэ үйлдвэрт хэн нь ноёрхлоо тогтоохоо үзсэн дайн Монголын медиад хар пиарын түүхийг Зууны луйвар нэвтрүүлгээр эхлүүлж, Н.Энэбиш, Ш.Отгонбилэг нар зуурдаар нас нөгчиж, өдгөө Ц.Элбэгдоржийн баруун гарын нэг Д.Дорлигжав үйлдвэрийн даргаар очсоноор нэг тийш болж байсан удаатай.

Зэсийн борлуулалт, түүнийг хийдэг коммодити трэидэрүүдтэй ямар нөхцлөөр тохирохыг энэ үеэс хойш Н.Энхбаяр, түүний уналтаас хойш Ц.Элбэгдорж, Х.Баттулга, Д.Эрдэнэбилэг нарын бүлэглэл атгаж ирсэн. Зэсийн борлуулалт гэдэг бол эрэлт тал. Харин олон нийтэд шахаа гэгдэж ирсэн нийлүүлэлт талыг атгахын тулд хувь эзэмшиж, төлөөлөн удирдах зөвлөлд суудалтай болох хэрэгтэй.

Яг Дархан төмөрлөг, Хөтөл цемент гээд шахааны том боломжуудыг хуульчлагдсан луйвраар хувьд авч байх үед ОХУ-ын талтай хувь худалдаж авах хэлэлцээр үргэлжилж байсан ба сонгуулийн өмнө яаран ТУЗ-ын удирдлагыг 49 буюу цөөнхийн талд шилжүүлсэн байдаг нь тийм учиртай. Өмнөх дугаарт уг хэлэлцээрийн үр дүн, худалдан авсан арга хэлбэрийн талаар дэлгэрэнгүй өгүүлсэн тул энэ дугаарт банк, хувь, төр дамнасан энэ бүлэглэл нийлүүлэлт талын сүлжээгээ хэрхэн бүрдүүлж ирсэн тухай баримт түшиглэн өгүүлье.

2015 оны нэгдүгээр сарын 20-нд төрийн албаны халаа сэлгээний тухай нэг жижиг мэдээ гарсныг тухайлан анзаарсан хүн цөөхөн байсан нь лавтай. Тэр үеэр төрийн өмчийн хорооны дарга Д.Цогтбаатарыг ажлаас нь чөлөөлж Ц.Нанзаддоржийг томилжээ.

Ц.Нанзаддорж нь 1996-2011 он хүртэл 15 жилийн хугацаанд Төрийн өмчийн хорооны дарга, Удирдлага хувьчлалын газрын даргаар ажиллаж байгаад хэрэгт орж, АТГ-д шалгагдаж, шүүх цагдаад дуудагдаж явсан атал 2015 оны нэг сард эргээд ажилдаа очсон нь луйврын бүлэглэл том ажлын бэлтгэл базааж байсны нэг хэсэг байв.

3 настай хүүхдийн дансанд 3 сая доллар. Ийм юмыг  энгийн иргэд киноноос л олж үздэг байх. Харин тэдний эгэл жирийн хөдөлмөрөөр бүтээж ирсэн өмч, баялгийг ар өвөргүй луйвардагчдын хувьд бодит зүйл гэдгийг дор зүүсэн  Ц.Нанзаддоржийн бага сургуулийн хүүхдийн нэр дээрх дансны хуулгаас харж болно.

Ажлаа буцааж авч байгаад аймар том цуврал луйварт өөрийн үүргээ гүйцэтгэсэн тэрээр авсан бүх шагналаа энэ дансанд байршуулаагүй нь тодорхой. Зөвхөн нэг даргад өдий хэмжээний “хусам” ногдох том луйвар ямар дараалалтай явагдав?

2015 оны аравдугаар сарын 8-ны өдөр. “Хөтөлийн цемент шохой” төрийн өмчин хувьцаат компанийн төрийн эзэмшлийн хувьцааг худалдах тухай 608 тоот Төрийн өмчийн хорооны тогтоолд:

“”Хөтөлийн цемент шохой” төрийн өмчит компанийн … 119 сая 452 мянга 690 ширхэг хувьцааг худалдах доод үнийг 1 тэрбум 386 сая 106 мянга 400 төгрөгөөр тогтоож Бэйзмент хязгаарлагдмал хариуцлагатай компанид санал болгон худалдсугай” гэжээ.

Үүнээс жил хагасын өмнө 2014 оны тавдугаар сард “Бейзмент” компани,Улаанбаатар хотын банк, Худалдаа хөгжлийн банк, Хөгжлийн банк зэрэг үндэсний санхүүжүүлэгч нар хамтран ажиллаж нийт 250 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалттай шинэ үйлдвэрийг ашиглалтанд оруулж төр, хувийн хэвшлийн хамтран ажилласан хамгийн сайн жишээг үзүүллээ гэсэн мэдээ мөн гарч байлаа.

Цаг хугацааг дахин хоёр жилээр урагшлуулвал 2012 оны аравдугаар сард 1,5 тэрбум долларын бонд дөнгөж босгоод бяр нь амтагдаж асан Н.Алтанхуягийн Шинэчлэлийн засгийн газраас Хөгжлийн банкаар дамжуулан ”Шинэ бүтээн байгуулалт” дунд хугацааны зорилтот хөтөлбөр  Хөтөл ХХК-д 2020 оныг хүртэл 61,3 сая ам.доллар олгосныг албан тайлангаас нь харж болно.

Өөрөөр хэлбэл Хөгжлийн банкнаас 61,3 сая ам.долларын зээл авах хэмжээний хүчин чадалтай 250 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалттай хэмээн сүр дуулиантай нээлт хийж асан уг үйлдвэрийг тэр нээлтээсээ ердөө жил гарангийн хугацаанд дампуурал зарлах хэмжээнд хүргэж байгаад тэрбум гаран төгрөгийн үнэлгээгээр “Бейзмент” ХХК хэмээх үнэн хэрэгтээ Худалдаа хөгжлийн банкны сүүдрийн компанид өрсөлдөөнгүй хувьчлах тогтоол гарсан гэсэн үг.

Ц.Нанзадорж ийм сайхан саналдаа 30 хоногийн дотор төлбөр төлөх нөхцөл заасан байх ба аравдугаар сарын 8-наас ердөө 7 хоногийн дараа төлбөр хүлээж авсан тул Өмчлөх эрх олгож, Хөтөлийн цемент шохой хувьцаат компани дахь төрийн өмчийн төлөөлөл хэрэгжүүлж буй гишүүдийг тэр өдрөөр тасалбар болгон чөлөөлөх тухай 617 тоот тогтоолдоо гарын үсэг зуржээ.

Ц.Нанзаддорж бол гэхдээ ердөө л томчуудын зурсан зурхайг гүйцэтгэдэг жараахай. Томчууд бол Төрийн өмчийг 2015-2016 онд хувьчлах, өөрчлөх үндсэн чиглэл батлах тухай 70 дугаар тогтоолыг мөн хувьчлалаас гурван сарын өмнө буюу 2015 оны долдугаар сарын 3-нд, наадмаас 7 хоногийн өмнө УИХ-аар оруулж батлуулаад байлаа.

Н.Алтанхуягийн зээлж ирсэн бондоос том зээл авсан үйлдвэрийг хувьчлах тогтоолд З.Энхболд гарын үсэг зурж, Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэгт үүрэг өгч, Ц.Элбэгдорж, Х.Баттулга нартай  өвөр нэгтэй компани хөрөнгө оруулалтынх нь нэг хувьд хүрэхгүй үнээр худалдаж авснаас эднийг идэх уухаа зохицуулж чадахаа байхаараа л ил зодолддогоос биш нидэр дээрээ эвтэй найртай бялуу хуваадаг гэдгийг бэлхнээ харж болно.

2014 оны арваннэгдүгээр сард Х.Баттулгын медиа машин идэвхийлэн ажиллаж  Н.Алтанхуягийн кабинетийн хамгийн том од Х.Тэмүүжинг сайн ах болгон хувиргаж, Ц.Элбэгдоржийн нөлөөлөлд байсан АТГ-аас Н.Алтанхуягийг элдэвлэсээр байгаад  огцруулж аваад Ч.Сайханбилэг Засгийн газрын тэргүүн болсноор том өмчийн өрсөлдөөнгүй хувьчлал, Монголбанк, Засгийн газар, Худалдаа хөгжлийн банк хамтарсан хуульчлагдсан луйвар ямар ч саад хориггүй урагшлах боломж бүрдсэн байдаг.

Н.Алтанхуягийн хувьд 2014 оны хоёрдугаар сард Дархан төмөрлөгийг сахал Эрдэнэбилэгийн “Кью Эс Си” компанид хувьчлах тогтоолд гарын үсэг зурсан шиг том тоглоомд үүрэгтэй оролцох гэж үзсэн боловч Тавантолгой, Оюутолгой, Гацууртын орд тойрсон зодооноор тоглоомоос арчигдсанаасаа хойш улстөрийн байр суурь нь намын даргад ч хүрэхгүй хэмжээнд болж шалдаа буугаад байна. Тэрээр энэ үеэс хойш  үе үе бүлэглэл, бүлэглэл гэж ирээд ярилцлага өгдөг боловч хэзээ ч хэн, юу гэдгийг нь хэлдэггүй сонин зуршилтай болсон.

Дээр дурдсан 70 дугаар тогтоолын хавсралтад Дулааны цахилгаан станц 2, ДЦС 3, ДЦС 4, Дарханы ДЦС, Эрдэнэтийн ДЦС, Улаанбаатар ЦТС, Шивээ-Овоо ХК, Багануур ХК, Эрдэнэс ТТ гэсэн эрчим хүч, уул уурхайн орд газруудыг хувьчлахаар заасан байсан нь 2002 оны Худалдаа хөгжлийн банкны хувьчлалаас эхэлсэн “Банк-Уул уурхай, түүхий эд-Үйлдвэрлэл, эрчим хүч” гэсэн мега өмчийн луйврыг гүйцэлдүүлэх  том газрын зураг дээр зурагдсан төлөвлөгөө байлаа.

Азаар 2016 оны зургадугаар сард Монголын ард түмэн сонголтоо хийж засаг солигдов. Гэхдээ том зураг бүтнээрээ биш юм гэхэд тавин хувьтай гүйцэлдэж,  Эрдэнэт үйлдвэрийн 49 хувь, Хөтөл цемент,  Төмөртэйн ордоос Хандгайт өртөө хүртэлх 35.1 км төмөр зам (90.3 сая доллараар улсад өгсөн),  Дархан төмөрлөгийг шүхэртээ багтааж амжаад байв.

Дархан төмөрлөг дээр ч нэг их ялгаагүй юм болжээ.

2014 оны хоёрдугаар сард Н.Алтанхуягийн Засгийн газраас гарсан шийдвэрийн дагуу 2014 оны дөрөвдүгээр сарын 24-нд Төрийн өмчийн хорооны 207 тоот тогтоол гарч,  174 орчим тэрбум төгрөгийн хөрөнгөтэй, Төмөртэй, Төмөр толгой, Хуст-Уулын төмрийн ордын лицензийг эзэмшдэг, 3 сая тонн хүртэлх төмрийн хүдэр олборлох, 1,5 сая хүртэлх хүдэр баяжуулах хүчин чадалтай, Төмөртэйн ордоос Хандгайт өртөө чиглэлийн 33,4 км төмөр замтай, 1392 ажилтантай үйлдвэрийг сахал Эрдэнэбилэгийн Кью Эс Си компанид 30 жилээр шилжүүлжээ.

Тухайн үед Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр 41 тэрбум гарангийн эздийн өмчтэй, 20 тэрбум орчмын хуримтлагдсан ашигтай, бараг 66 тэрбумын бараа материалын үлдэгдэлтэй, 20 тэрбум орчмын авлагатай байлаа. Бараа материалын үлдэгдэл их өндөр байсан нь сонирхолтой баримт.

Концессын төлбөрийг тооцохдоо 2009-2013 оны хооронд хамгийн өндөр ногдол ашиг төлсөн жилийн ногдол ашгийн дүнг 30 жилээр үржүүлж гаргажээ. 2009-2013 он гэдэг нь концессоор авсан компани хувийн хөрөнгө оруулалтаар Төмөр толгойн уурхайд хөрс хуулалт хийж, баяжуулалтын шугам нэвтрүүлж байсан буюу үйл ажиллагаанд оролцоотой байсан үе.

Энэ жилүүдэд борлуулалт, ашиг орлогын үзүүлэлтийг унагаж, баяжуулсан хүдрийн агуулахыг пиг дүүргэж байгаад концессоор авмагцаа 66 тэрбумын агуулахын үлдэгдлийг борлуулж, концессын төлбөрийг төлсөн гэгдэх нь ортой.  Өөрийнх нь хөрөнгөөр өөрийг нь авчихдаг аргаа ийнхүү Дархан төмөрлөгийн үйлдвэрийн концесст ч чадамгай хэрэглээд зогсохгүй олборлох ордоос Хандгайт хүртэлх төмөрзамд улсаас 90 гаруй сая доллар гаргуулсан байдаг.

Үүнийхээ хариуд гэрээ зурагдсан үед концессын нийт төлбөр 63,8 тэрбум төгрөгийн тал болох 31,9 тэрбум төгрөгийг улсад тушааж үлдсэнийг нь 5 жилийн дараа буюу 2019 онд төлөхөөр гэрээлэв.  Хэрэв төрөөс энэ гэрээг хугацаанаас өмнө цуцласан тохиолдолд үлдсэн хугацаанд авах ногдол ашиг, хохирол, гарсан зардал, гүйцэтгэсэн ажлын үнэ цэнийг төлөх ёстой гэж мөн тусгасан байх агаад  “хохирол” гэж юуг хэлэхийг тодорхой бичилгүй орхисон нь хуваарилалт нь шог гээч үлгэрийн сонгодог жишээ болжээ.

Гэхдээ өмчийг өмчөөр нь худалдаж авлаа гээд үлгэр дуусах биш дөнгөж эхэлж байгаа нь энэ.  Цемент, төмөр бол түүхий эд буюу нийлүүлэлт бөгөөд одоо түүнийг хэрэглэх үйлдвэрийг гартаа хийж аваад шахааны сувгийг нь атгах хэрэгтэй. Эндээс  Эрдэнэт үйлдвэрийн 49 хувийг улс, иргэдийн мөнгөөр улайран авч, цөөнхөөс ТУЗ-д  хяналт тогтоож,  эв нэгдэл төрт ёсны бэлэг тэмдэг байх учиртай  Ц.Элбэгдорж УИХ-ын чуулган дээр наад үйлдвэр чинь эмчилгээ тэжээлийн цэгт очих болсон хэмээн улаан цагаандаа гарч, үхэн хатан заргалдаад байгаагийн учрыг ойлгож болно.

Сонгуулийн өмнө яаравчлан гаргасан Б.Болорын тушаалын дагуу ТУЗ-д өөрчлөлт хийхдээ эрэлт нийлүүлэлт хоёр талаас нь Эрдэнэт үйлдвэрт ноёрхлоо тогтоож чадсан Ц.Элбэгдорж, Х.Баттулга, Д.Эрдэнэбилэг нарын гурвалсан бүлэглэл тус үйлдвэрийн албадыг эв найртайгаар хувааж авчээ.

Ц.Элбэгдорж Эрдэнэт үйлдвэрийн гадаад худалдаа, менежментийн удирдлага, хайлуулах, цэвэршүүлэх бялууг өөртөө авав. Олон жилийн өмнө Эрдэнэт хэмээх том айлаас талхныхаа мөнгийг зулгаахаар шороо зөөж явсан хүү хаана ямар ашигтайг тун сайн мэдэж байсан хэрэг. Тэрээр багын найз Б.Шинэбаатарыг ГОК-ын нэгдүгээр орлогчоор томилуулж, төрсөн ах Ц.Балдоржийн хүү Ариунзаяаг Хуулийн газрын орлогч даргаар, Шинэбаатарын эхнэрийн дүү Д.Лхамжавд бичиг хэргийн товчооны даргаар томилон, тамгаа атгуулав. Харин Шинэбаатарын найз О.Хонгорыг Захиргаа хүний нөөцийн дарга болжээ.

Х.Баттулгын жолоочоор ажиллаж   явсан  Д.Эрдэнэбилэг өөрийнхөө найз Хөтөлд Ерөнхий нягтлангаар ажиллаж байсан Д.Эрдэнэбилэгийг Санхүү эдийн засаг эрхэлсэн захирлаар, найз С.Сүхбатыгаа Ерөнхий нягтлангаар, Худалдаа хөгжлийн банкны хуульч Д.Цэрэнбадамыг Хуулийн газрын дарга, Худалдаа хөгжлийн Эдийн засагч Д.Энхбаясгаланг Хангамжийн газрын даргаар тус, тус томилж, Хангамж, Худалдан авалт, Санхүүгийн салбарыг нь тэр чигээр нь гартаа атгаж авав.

Х.Баттулга өөрийнхөө туслах Д.Нэмэхбаярыг Хөгжлийн бодлогын газрын дарга, Д.Нэмэхбаярын ах Д.Уламмандахыг Ил уурхайн Ерөнхий инженер, Булганы МоАХ-ын дарга Д.Мөнхсайханыг Хэвлэл мэдээллийн албаны дарга, Худалдаа хөгжлийн банкны хуульч Б.Чинбатыг Хууль эрх зүйн хэлтсийн даргаар тавьж, Барилга, худалдан авалт, хэвлэл мэдээллийн салбарыг атгажээ.

Эрдэнэт шиг том үйлдвэр түүхий эд хэрэглэнэ, эрчим хүч хэрэглэнэ, мөнгө буюу зээл хэмээх санхүүгийн бараа хэрэглэнэ. Худалдаа хөгжлийн банктай, түүхий эдийн уурхай, ордуудтай бүлэглэл ТУЗ-ын тамга гартаа авмагцаа тэрнээсээ баруун солгойгүй шахсан нь хэвлэлээр илэрч баахан хэрүүл дэгдсэн нь одоо ч үргэлжилж байна.

Хөтөлөөс шохой авах урдчилгаанд 15 тэрбум төгрөг, Дарханы төмөрлөгт урдчилгаа 87 тэрбум, Хөтөл цементээс 480 мянган ам.долларын кран, 7,26 сая долларын белаз, Б.Шинэбаатарын ажиллаж байсан МТ-ээс түлш, Худалдаа хөгжлийн банкнаас Эрдэнэт шиг үйлдвэр өөр газраас хамаагүй хямд зээлчиж болох байсан зээл…. улмаар Багануур, ДЦС-уудыг хувьчилж аваад эрчим хүч.

Зурсан төлөвлөснөөр урагшилж байсан мега луйврын тооцоонд багтаагүй нэг эрсдэл гарч ирсэн нь МАН үнэмлэхгүй олонхи болсонтой зэрэгцэн Ч.Сайханбилэг хэмээх утсан хүүхэлдэй улстөрөөс арчигдаж,  Ц.Элбэгдоржийн улстөрийн нэр, нөлөө шалдаа бууж ирэв.  Хууль, төрийг аргалж өгнө гэж өгсөн амандаа хүрч чадахаа байж хадны завсар хавчуулагдсан хүний стрессийг намрын чуулганы сүүлийн өдөр ард түмэн нүдээрээ үзэж, чихээрээ сонссон.

Гэхдээ too big to fail буюу эргэж буцах газаргүй болсны дээр олон жил Монголыг сорж тэнтийж ирсэн луйврын бүлэглэлд тоглох хөзөр мундахгүй олон. Тэд нэг гараараа хөрөнгө оруулалт, Хятадын банкны эсрэг суртал хийхийн хажуугаар нөгөө гараараа Хятадын эсрэг наци үзэлт, хуучны түнш Х.Баттулгыгаа Ардчилсан намаас гаргаж Ерөнхийлөгчийн сонгуульд сойгоод байна.

Х.Баттулга ялбал төрд Ц.Элбэгдоржийн гүйцэтгэж байсан үүргийг залгамжлаад, Ц.Элбэгдорж нь МоаХ-д буцаж очиж Х.Баттулгын гүйцэтгэж байсан үүргийг гүйцэтгэх маягаар байраа солино. Нэмэгдэхүүний байр солигдоход нийлбэрийн чанар өөрчлөгдөхгүй.  20 жилийн турш хуулийг худалдан авах, хуулийг худалдах төр, хувь хамтарсан тусгаар тогтнолын хувьчлал цааш үргэлжлэх эсэхийг шийдэх сонгууль ойртсоор. Хуультай, төртэй, өмчтэй нь хамах мастер төлөвлөгөө,  хамаг Монголыг хувьчилж авах ажилбар дуусах болоогүй…