1. Та бусдын зан үйлийг ажигласнаар хүмүүсийн талаар олон зүйлийг мэдэж авах боломжтой байдгийг мэдэх үү? Зан үйлийн сэтгэл судлаачдын хувьд тухайн хүнийг ойлгохын тулд хамгийн чухал мэдээлэл авдаг зүйл бол хүний хийж буй зүйлийг ажиглах явдал юм.
Хүмүүс анхаарал халамж тавьдаг зүйлдээ мөнгөө зарцуулж, өөрийнхөө тав тухтай байдаг зүйлд цагаа зарцуулж, алхаж буй алхаа, ярьж буй үгээрээ зан авираа илэрхийлдэг. Хэрвээ та эдгээр зүйлсийг анзаарч чаддаггүй хүн бол та Шерлок Холмсын төрлийн тоглоом тоглох, уулзах гэж буй хүнийхээ талаар ямар нэг зүйлийг таамаглаж, таамаглалаа зөв эсэхийг шалгаж үүнд суралцаарай. Хүмүүс өөрсдийн жинхэнэ санаагаа нуун дарагдуулахыг хичээдэг ч сайн ажиглах юм бол тийм ч сайн нууж чаддаггүй(үг үлйдлээрээ илэрхийлж байдаг).
Мөн бүрэн эрх чөлөөтэй өөрийгөө хянахаа больсон байх үед хүмүүсийн сонголт нь тэдний үнэт зүйл, сонирхол, хувь хүний талаар танд хэлж өгдөг байна.
2. Дотоод хүчин зүйлс(бодол,санаа) нь гаднах зан чанарыг жолоодож байдаг. Хүмүүс өөрсдийн дотоод хүчин зүйлсээ гадаад хүчин зүйлстэй (нийгмийн хэм хэмжээ г.м) авцалдахгүй байгааг үл ойшоодог гэж боддог боловч(мэдэхгүй байх нь ч элбэг), бодит байдал дээр энэ хоёрын зөрчилдөөнд байнга орж байдаг. Ухамсаргүйд “тайлагдах, ойлгогдох” шаардлагатай олон хүн дотор чинь байдаг гэж сэтгэл судлалын өвөг эцэг болох
З.Фрейд үзсэн байдаг. Бид өөрсдийн өдөр тутмын амьдралд хамгаалах механизмыг байнга ашиглаж байдаг. Иймд хүн бүр хамгаалах механизмын үндсийг ойлгох хэрэгтэй. Мөн амьдралд тулгардаг асуудлууд нь сэтгэлийн зовиур, түгшүүр үүсгэдэг. Энэ нь харьцангуй тэсвэртэй оршиж, зан авирыг өдөөдөг зүйл (уурлуулж,бухимдуулж, яагаад байгаагаа мэдэхгүй үеийг үүсгэдэг) гэдгийг хүн бүр мэддэг байх хэрэгтэй.
3. Дотно харилцах харилцаа холбоо нь хүмүүс хоорондын сайн сайхан байдалд чухал ач холбогдолтой байдаг. Бие даасан байдал(чадвар) бол бидний олонхи нь зорьж буй зорилго бөгөөд олон хүмүүс бие даасан байдлаа илэрхийлэхийн тулд бүх төрлийн алдагдалтай нүүр тулдаг. Гэсэн хэдий ч судлаачид олон жилийн туршид хүмүүсийн дотно байдал, сайн сайхан байдлын талаар удаан хугацааны судалгаа хийснээс харахад (Снед нар, 2012), бусадтай нягт харилцаа холбоотой байх чадвар тань амьдралын олон бэрхшээлийг даван туулах хүч болдог.
Магадгүй энэ нь олон хүмүүсийн харилцааны талаархи зөвлөгөө авах шалтгаануудын нэг юм. Хүн хамгийн ойр дотны харилцаагаа асуудалтай байх үед сэтгэлээр унаж, шаналж, хоосон болдог. Харин найдаж болох хэн нэгэн дэргэд байх юм бол гадны ертөнцөд тохиолдож буй аливаа асуудалтай эгц нүүр тулж чаддаг байна.
4. Эерэг хүч нь гайхалтай өдөөгч юм. Скиннер олон жилийн өмнө амьтад, түүний дотор хүмүүс хүссэн урамшууллаа авахын тулд шаргуу ажиллах болно гэдгийг харуулж байв. Скиннерийн судалгааны агуулга нь шийтгэл биш харин хүч нь хүнийг хүсэж байгаа үр дүнд нь хүргэдэг гэж үзсэн. Скиннер тухайн зан үйлийн үр дагаврыг тодорхойлж зан төлөвийг хэрхэн зөв тодорхойлохыг харуулсан туршилтын парадигмуудыг зохион бүтээжээ.
Өөрийнхөө амьдралд та ийм тэмдэглэгээг тавиагүй ч гэсэн эерэг арматурыг үргэлж ашигладаг. Жишээлбэл, үр хүүхдээ илүү удаан сурахыг хүсэх, эсвэл хүсээгүй зүйлээс үл хамаарөн зуршилаа өдөөх (эрт босохоос залхуурдаг ч эрт босохыг төлөвлөж,сэрүүлэг тавих г.м) зэргээс хүн эерэг хүчийг бий болгож байдаг байна.
5. Ашигла эсвэл алд. Энэхүү алдартай хэллэг нь ихэвчлэн оюун ухаантай холбоотой байдаг бөгөөд санах ой, хурдан хариу үйлдэл хийх гэх мэт үнэ цэнэтэй чадвараа алдахгүйн тулд идэвхтэй байх шаардлагатайг илэрхийлдэг үг юм. Энэ өгүүлбэрийн жинхэнэ гарал үүслийг секс судлаачид болох Мастер ба Жонсон нарын дараагийн амьдрал дахь бэлгийн харилцааны талаар ярилцаж байсан бүтээлээс харж болно. Насанд хүрэгчдийн дунд хийсэн судалгаагаар бэлгийн харилцааны хэвийн байдал алдагдсан хэдий ч тэсвэр тэвчээртэй байх нь чухал болохыг харуулжээ.
Гэтэл таны наснаас үл хамааран сэтгэцийн үйл ажиллагаа нь танин мэдэхүйн үйл ажиллагааг илүү сайжруулахад хүргэдэг гэдгийг хэдийнээ мэддэг болсон. Үнэндээ шаардлагатай байгаа бүх зүйлээ санах ой дээрээ хадгалах нь хүний ой санамсаргүй өөрчлөлтийг мэдэрдэг байна. Дунд насны ажилчдын дунд хийсэн нэг жилийн судалгаагаар танин мэдэхүйн өндөр түвшний ажил шаарддаг хүмүүс хожим нь оюуны чадвараа алдах нь үнэндээ цөөн байсан байна.
6. Нөхцөл байдал, орчин хүний зан төлөвт хэрхэн нөлөөлж байгааг анхаарах (анзаарах) хэрэгтэй. Нийгмийн сэтгэлзүйн талх, цөцгийн тос нь хувь хүн ямар байдгаас үл хамааран нөхцөл байдал хэрхэн нөлөөлж байгааг харуулдаг. Жишээлбэл, бүлэг хүмүүсээс гаралтай бүлгийн хэвшмэл байдал нь хэнтэй нөхөрлөхөө сонгохдоо өөрсдийгөө төстэй гэж үзсэн хүмүүстэй хүрээлэл үүсгэхэд хүргэж, тэдэнд сэтгэл хөдлөлөө гаргаж, түүний хүссэн хүрээллийг эсэргүүцэж уурладаг, доромжилсон эсвэл үл ялгавартай гэж үзсэн хүмүүсийг ажлаас халах шалтгаан ч болох үе байдаг байна.
Гэхдээ энэ хэвийх утгыг бодит болгохын тулд жинхэнэ ялгаа гарахгүй. Машины ард (эсвэл дугуйгаараа) явж байх үед явган зорчигчдод ямар сэтгэгдэл төрж, ямар нүүрний хувирао үзүүлж байгааг харах, “гарцаар гарахад таныг хүлээх болно “ гэж үзэж байгаа харагдах болно. Нөгөөтэйгүүр, та явган явж байгаа үед гарцаар гарахдаа машин эсвэл дугуйгаар дайрах шахам явах юм бол таны уур хүрэх болно. Энэ мэтчилэн зан үйлд үзүүлэх нийгмийн үр нөлөө нь асар их бөгөөд тэдний тархсан нөлөөллийг хүлээн зөвшөөрвөл бид бусад хүмүүст илүү анхаарал хандуулж, илүү зөөлөн тусаж байх болно.
7. Оюун ухаанд зөвхөн “ухаалаг ном” -оос ч илүү зүйл бий гэдгийг ухамсарлах хэрэгтэй. Зуун зууны туршид “g” хүчин зүйлийн онол нь сэтгэлзүйн оюун ухаанд суурилдаг байжээ. G-ийн санааг оюун ухаан нь тодорхой сэтгэцийн чадвараас бүрддэг гэж үзсэн Британийн сэтгэл зүйч Чарльз Спирман гаргасан. Энэ санаа нь 1990-ээд онд эрдэм шинжилгээний мэдлэгийг маш их тусгасан нь тодорхой болоход (ялангуяа үүнийг хэмжих арга хэлбэр) улам бүр ихэсчээ. Роберт Стернберг, Даниэль Големан, Ховард Гарднер зэрэг нэр хүндтэй шүүмжлэгчид g-ийн эсрэг хөдөлгөөнийг удирдан явуулсан нь эцэстээ бидний оюун ухаанд хэрхэн ханддагийг эргэцүүлэхэд хүргэсэн юм.
Эх сурвалж : PsychologyToday.com, MindHacker