“Дайн” гэдэг үг хүний тархинд үй олноороо сүйддэг цус урсгасан тэмцэл гэх ойлголтыг шууд өгдөг. Харин техник, технологи хөгжсөн, мэдээлэлжсэн эрин зуунд энэ ойлголтын харагдах байдал, агуулга нь өөрчлөгдөж, мэдээ мэдээлэл, мэдлэгээр өөр хоорондоо сэтгэл зүйн тэмцэл буюу “мэдээллийн дайн” өрнүүлдэг болоод байна.
Мэдээллийн дайн гэж юу вэ?
Beasthackerz.ru сайт “Мэдээллийн дайн” гэсэн энэ нэр томъёог анх Америкийн цэргийн тойрогт хэрэглэж эхэлсэн талаар өгүүлээд, үүнийг нийгэм болон нийгмийн тодорхой бүлэгт өгөх “сэтгэл зүйн дарамт” хэмээн тодорхойлжээ. 19 дүгээр зууны 50-аад оны дунд үеэс буюу Крымын дайнтай холбогдон гарч эхэлсэн мэдээллүүдийг “мэдээллийн дайн”-ны анхны хэлбэр гэж үздэг байна.
Мэдээлэл ба утгын дайны фронтод хэн зогсдог вэ?
Мэдээллийн урсгалыг даган бий болсон сэтгэл зүйн тэмцлийг дан ганц “мэдээллийн дайн” гэх хатуу үгээр тодорхойлдоггүй. “Утгын дайн” гэсэн нэршил ч мөн цаг үеээ даган гарч иржээ. Утгын дайнд үзэл баримтлал, суртлын шинжтэй үг хэллэгийг идэвхтэй ашигладаг бол мэдээллийн дайн өрнүүлэгчид мэдээллийн урсгалд анхаарлаа хандуулдагаараа ялгаатай. Энэ хоёр хэлбэрийн алинд нь ч сэтгүүлч, уран бүтээлчид хамгийн түрүү ашиглагддаг байна.
Тэдний хийж буй ажил мэдээ мэдээллийн анхдагч эх сурвалж болж өгдөг. Дамжуулсан мэдээлэл нь шууд нийтийн хүртээл болдог. Энэ мэт давуу байдлыг мэдэх ашиг сонирхлын бүлгүүд ямар нэгэн зорилготой мэдээг өргөн түгээхийн тулд тэднийг хамгийн түрүү онцолж, гол “зэвсэг”-ээ болгодог аж. Монголын нийгмийн жишээгээр улстөрчдийн үйл явцыг авч үзэж болох юм.
УИХ-ын гишүүн, Дэд бүтцийн сайд асан С.Зоригийн нас барсан шалтгаан яагаад 20 жилийн турш биш, зөвхөн тодорхой цаг хугацаанд л нийгмийн анхаарлыг татах гол сэдэв болдог вэ. Хамгийн сүүлд Ж.Батзандан, Л.Болд нарын гишүүд яагаад энэ хэргийг шүүрэн авч, байн байн хэвлэлийн хурал зарлах болов. Энэ асуултад иргэд “Энэ бол улстөрчдийн шоу” хэмээн хайнга өнгөөр хариулах болсон.
УИХ-ын гишүүн Ж.Батзандан, Л.Болд нар шоу хийж байна гэсэн бухимдал нийгэмд ихссэн ч тэд энэ сэдвийг байн байн өндийлгөж, хэвлэлийн хурал зарладагийн учир юу байх вэ? Тэд сэтгүүлчдийг урьж, цуглуулах нэг төрлийн аргаа олон давтах нь бусад үйл явлаас илэрхий тод өнгөөр ялгаран харагдаж буй.
Гол сэдэв нь болох хэрэг илрэх, илрэхгүй нь эдгээр улстөрчдөд огтхон ч хамаагүй. Магадгүй, бараг илрэхгүй байхдаа ч сайн байж болох юм. Харин тэдний гол зорилго нь “Олны анхааралд өртөхүйц, сенсацитай, дутуу хагас мэдээллийг ашиглан хэвлэлийн од болж, том дуугарч, бусдаас илт давуу мэт харагдах, олон нийтэд царайгаа мартагдахааргүй гүн бат сануулах явдал”. Хожим өрнөх үйл явдлууд тэдний байр суурь нэг л биш байсан гэх агуулгыг ямар нэгэн байдлаар цухалзуулан сануулаад байдаг.
Ондоо хоолойгоор дуугарч, онц сонирхолтой юм ярьсаар нийтийн анхаарлыг татаад байна гэсэн улстөрчийн зорилгоо тэд ингэж биелүүлж байгаа. Ийм маягаар “мэдээллийн дайн” өрнүүлж, тодорхой бүлгүүдийг өөртөө татах аргыг улстөрчид түгээмэл хэрэглэдэг. Харин хэвлэл мэдээллийнхэн тэдний энэ аргыг нийтэд, нийгэмд хийж буй “мэдээллийн дайн” гэдгийг олж хараад зай авах болсон нь анзаарагдаж буй.
Мэдээллийн дайн ба нийгмийн сэтгэл зүй
Сүүлийн үед мэдээллийн дайн ба нийгмийн сэтгэл зүйд зарим эрдэмтэн судлаачид судалгаа, дүн шинжилгээ хийдэг болсон. Энд ХИС, Сэтгүүл зүй, медиа технологийн эрхлэгч, доктор, профессор Д.Дагиймаа багшийн бүтээлээс иш татан дор өгүүлье.
Утгын дайн: Тайлбар, зүүлт ашиглан баримт, фактыг утгачлан хөрвүүлж, олон нийтэд хүргэх үйл явцыг “утгын дайн” гэж тодорхойлж болно. Телевиз, сонин, интернэтийн мэдээнд шинэ утга санаа оруулан, олон нийтэд нөлөөлөх оролдогууд ихэсч байна.
Ялангуяа улс төрийн талбар дахь утгын дайны арга технологи, нөлөөлөл нь өргөн далайцтай байх нь түгээмэл. Дэлхийг хамарсан хүйтэн дайнаас аваад 21-р зуунд өрнөсөн посткоммунист орнууд дахь өнгөт хувьсгал, араб дахь “нийгмийн сүлжээт” бослого хөдөлгөөнүүдэд утгын дайны нөлөө түлхүү орсныг шинжээчид тогтоожээ.
Мэдээллийн дайнаас утгын дайны ялгагдах шинж нь:
– Мэдээлэх бус тайлбарлан учирлахыг гол арга хэрэгслээ болгодог,
– Нийгмийн аль нэг хэсэг бүлэгт биш хүн амыг бүхэлд нь хамардаг,
– Тухайн баримт фактанд гэхээсээ түүнийг утгачлан ойлгоход илүү учир холбогдол өгдөг,
– Тайлбараар дамжуулан хувь хүмүүсийн итгэл үнэмшилд нөлөөлөхөд оршино.
Мэдээллийн дайн цаг зуурын үр дүнд хүсэмжилдэг бол утгын дайн урт хугацааны үр нөлөөг чухалчилдаг: Мэдээллийн дайн оршин буй сэтгэлгээг өөрчилдөггүй. Харин утгын дайн сэтгэлгээг шинээр “ачаалах”-ыг зорьдог байна. Мөн утгын дайнд танин мэдэхүйн үйл явцад ач холбогдол өгдөг учраас энэ үед танин мэдэхүйн үйл явцыг хамгаалах асуудлыг чухалчилах ёстой аж.
Эцэст нь хэлэхэд, хэвлэлийнхэн түгээж байгаа мэдээ мэдээллийн үнэн худлыг дэнслэх, түүний хортой, хоргүй нөлөөг хамгийн сайн шүүрдэж, энд л хамгийн чухал ач холбогдол өгдөг байх учиртай юм шиг. Нөгөө талаар олон нийт ч бодит мэдээлэл түгээдэг хэвлэлүүдээ ялган таньдаг болох чадвар луу шилжихгүй аваас энэ дайны хөлд нийтээрээ үрэгдэж болзошгүй цаг үетэй бид нүүр тулжээ.
Н.ЦЭНДБАТ
