“Хурдан хөгширч, их өвдмөөр байвал давстай цайгаа сайн ууж, кимчигээ их ид”

Гудамжаар дүүрэн том гүзээтэй эрчүүд. Эрүүл биш байгаагийн л шинж

Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орны Эрүүл мэндийн зөвлөх, доктор, профессор, А.Мөнхөө: Хүн төрөлхтөн нэг чухал зүйлийг одоо болтол ойлгоогүй байгаа. Өвчин гээч зүйл зүгээр нэг өдөр гэнэт бий болдоггүй. Америкийн эрдэмтдийн хийсэн судалгаагаар тухайн өвчний эх үүсвэр бүр 20, 30 жилийн өмнөөс эхэлж, бага багаар бий болдгийг нотолсон.

Зүйрлэх юм бол яг хүүхдүүдийн үлээдэг агаарын шаар шиг юм л даа. Бага багаар хийлээд л байхаар томроод байдаг. Яг үүнтэй ижилхэн аливаа өвчин олон жилийн өмнөөс аажим аажмаар эхэлдэг. Үүнийг илэрч гараагүй далд өвчин гэж хэлж бас болно.

Ингэж явсаар уг өвчин нэг илэрч гарч ирэхдээ шууд үхэлд хүргэдэг тохиолдол олон бий. Зарим нь огт мэдэгдэхгүй явсаар хүндэрчихдэг. Ер нь аливаа өвчнийг эмнэлэгт ирж эмчлүүлнэ гэдэг чинь өөрөө хамгийн оройтсон шатны арга хэмжээ шүү дээ. Уг нь бол дөнгөж эх үүсвэр төдий байх үед нь хүн өөрөө биендээ анхаарал тавиад илрүүлээд, эмчлэх ёстой юм.

Жишээ нь Солонгос-Америкийн дайны үед нас барсан 300 цэргийн цогцост задлан хийж, зүрхийг нь гаргаж үзэхэд 300 дайчны 70 хувь нь зүрхний өвчтэй. Арван хувь нь зүрхний судас нь 50 буюу түүнээс дээш хувь бөглөрөлтэй болчихсон байж. Тэдгээр залуус бүгдээрээ дөнгөж 20-22 настай, тийм хэцүү зүрхтэй болчихсон мөртлөө юу ч мэдэхгүй дайн байлдаан хийгээд явж байсан байгаа юм даа.

Эндээс өвчин гэдэг өчнөөн олон жилийн турш огт мэдэгдэхгүй далд хэлбэртэй, бүр эцсийн шатандаа ортлоо явж болдгийг харж болно. Иймээс би өөрийнхөө биеийг та өөрөө л хариуц. Өөртөө халамжтай бай. Заавал жилд нэг удаа иж бүрэн эрүүл мэндийн үзлэгт ор гэж захимаар байна. Өнөөдөр ингээд Монголд ирээд гудамжаар явахад дандаа бүдүүн гүзээтэй хүмүүс алхаж байна.

Энэ чинь цаана нь эрүүл мэнд хэвийн биш байгааг л хэлээд байгаа юм. Японд бол төрийн албан хаагч хүн ажилдаа ороод нэг жилийн дараа жин нэмж таргалсан байх юм бол ажлын газраас нь сануулга өгдөг. Учир нь эрүүл мэнддээ анхаарал тавьдаггүй хүн төрийн албан хаагч байх ёсгүй юм байна л даа.

Япончууд өндөр наслалтаараа дэлхийд тэргүүлдэг гэдгийг надаар хэлүүлэлтгүй бүгд мэдэж байгаа. Дундаж наслалт нь 85, 86 байгаа шүү дээ. Монголд болохоор бүдүүн гүзээтэй эрчүүдэд “эрүүл мэндээ анхаараач” гэхээр өөдөөс “Надад эрүүл мэндээс илүү чухал ажил байна. Юун тэрэнтэй манатай” гэж хариулдаг. Хүнд эрүүл мэндээс илүү чухал ямар ажил байдгийг би хувьдаа мэдэхгүй. Бидний аав, ээжийн үед эрүүл мэнддээ анхаарал тавина, эрүүл хүүхэд төрүүлнэ гэдэг тийм ойлголт байгаагүй хэрнээ азаар бид нар эрүүл саруул төрж, эрүүл саруул өсч бойжицгоосон.

Тиймээс би өөрийнхөө үеийнхнийг тохиолдлын хүмүүс гэж нэрлэж байгаа юм. Эрүүл амьдрах, эрүүл байх талаар ямар ч эрүүл мэндийн боловсрол, мэдлэг байгаагүй хэрнээ эрүүл хүүхдүүд төрүүлчихсэн учраас ингэж нэрлэж байна.

Эрүүл мэнддээ анхаарал тавьж, биеэ эрүүл байлгаагүйгээс эрүүл биш хүүхэд төрүүлж байгаа нь хойч үеийнхээ өмнө үйлдэж байгаа нүгэл

– Таны энэ үг цөөнгүй эцэг эхэд их хүнд тусах байх.Хүний дээд хүсэл эрүүл саруул хүүхэд шүү дээ?

-Тийм ээ. Гэхдээ энэ бол бодит сургамж. Үүнээсээ бид сургамж авах ёстой. Энэ үеэсээ дараачийн үе хүртлээ сургамж болгож, ухаарч явах учиртай. Жишээ нь миний мэдэх нэг өвөр монгол бүсгүй байна. Хоёр хүүхэдтэй. Нэг охин, нэг хүүтэй. Том хүүхэд нь их сайхан эрүүл хүүхэд.

Харин хоёр дахь хүүхдээ төрүүлэхээсээ өмнө таргалж, нэлээн жин нэмсэн. Үр дүнд нь чихрийн шижинтэй болсон. Үүнийгээ мэдэлгүй хоёр дахь хүүхдээ төрүүлсэн. Тэгээд яасан гэхлээр хоёр дахь хүүхэд нь төрөлхийн чихрийн шижинтэй төрсөн л дөө. Одоо яаж байна. Өдөрт гурваас дөрвөн удаа инсулин тариулаастай.

Тариулахгүй бол хоолоо ч идэж чадахгүй. Хоол идэх эрхээ олж авахын тулд заавал гурваас дөрөв ахиж инсулин тариулдаг. Энэ хүүхэд насаараа л ингэж явна. Өөр арга байхгүй. Үүнийг л би хойч үеийнхээ өмнө үйлдэж буй нүгэл, том сургамж гээд байгаа юм.

Хэдий чинээ хичээнэ, төдий чинээ та зөв л амьдарна

-Манай Өвөр Монголд ч тэр, танай Ар Монголд ч тэр нэг нийтлэг дүр зургийг би олон удаа харлаа. Энэ бол гудамжинд жирэмсэн бүсгүй зайрмаг идээд явж байгаа тийм нэг дүр зураг.Зайрмагийг юугаар хийдгийг мэдэх үү?

-Монголчууд гурван цагаан хор гэж ярьдаг. Давсыг зайрмаганд хольдог. Яагаад хольдог гээч. Зайрмагийг хүн идэхийн аргагүй болтол тэс хөлдөөчихгүйн тулд давс хольдог. Мөс шиг болоод тэс хөлдчихсөн зайрмагийг хэн ч худалдаж авахгүй шүү дээ. Сүүлийн үед бол давс биш, давсыг орлуулагч бодис хольдог болчихсон.

Орлуулагч бодис чинь өөрөө байгалийн бус гаралтай, химийн аргаар гаргаж авсан бодис. Хоёр дахь нь өөх тос буюу маргарин. Маргарин хольж байж зайрмаг чинь өөрөө амттай болдог. Амтгүй бол хүн бас л идэхгүй. Нэг ёсны ургамлын тосыг үйлдвэрийн аргаар дотор нь устөрөгч хийж, хүчээр шахаж оруулдаг. Ийм зайрмагийг мэргэжлийн амт шалгагч хүртэл амталж үзээд маргаринаар орлуулсан байна гэж мэдэх боломжгүй болтол нь хувиргаж, амт оруулж өгдөг болчихсон шүү дээ.

Зөвхөн зориулалтын лабораторид шинжилж байж мэдэх боломжтой. Гурав дахь хор нь мэдээж чихэр буюу сахар. Их хэмжээний чихэр зайрмаг хийхэд зайлшгүй орно. Сахар хүний биед ямар хортойг бүгд мэдэж байгаа. Энэ гурваас хамгийн аюултай нь миний түрүүн хэлсэн маргарин.

Энэ бол хүний биед үнэхээр муу. Тиймээс иймэрхүү химийн аргаар гаргаж авч байгаа хоол хүнснээс аль болох татгалзаж, өөрөө гэртээ хоолоо хийж ид гэж зөвлөмөөр байна. Мэдээж энэ бүхнийг бид тэр дор нь эергээр сурталчлаад үгүйсгэчихэж чадна. Тэр нь шиг амархан юм байхгүй. Гэвч цаана нь таны эрүүл мэнд.

-Ийм сайхан өндөр хөгжилтэй, бүх боломж нь нээлттэй нийгэмд та яагаад эрүүл амьдралын хэв маягийг эрхэмлэж чадахгүй байгаа юм бэ гэж хүмүүсээс асуумаар байна.

Махаар бид зөвхөн хоол хийж идэх ёстой болохоос тусад нь дангаар нь чанаж идээд байж болохгүй ээ

Дэлхий даяар 90 гаруй зүйлийн химийн бодис байдгаас хүний биед ердөө 20 орчим нь зайлшгүй шаардлагатай байдаг. Энэ 20 гаруй химийн бодисыг бид үр тариа, эсвэл ургамлаас л авах ёстой. Мэдээж ан амьтан тэр ургамлыг идээд, тэр амьтны мах, сүүгээр дамжуулж бид нар авч болно л доо.

Гэхдээ мэдээж зохистой хэмжээгээр шүү. Бидний бие 20 гаруй төрлийн химийн бодис буюу уураг, өөх, чихэр, витамин, эрдэс бодис, уснаас бүтдэг. Ээж, аав хоёр бол бидэнд нэг нэг эс л өгсөн байгаа. Үлдсэнийг нь буюу дээрх зургаан зүйлийг бид ургамал, үр тарианаас авах ёстой. Буудай, буурцаг, цагаан, бор будаа чинь бүгдээрээ уураг. Амьтны гаралтай нь болохоор малын мах, сүү болоод явчихдаг.

Үүнийгээ бид нар хоол хүнснээсээ тэнцвэртэй авч чаддаг байх ёстой. Тэгж байж эрүүл байна. Би нэг зүйлийг онцолмоор байна. Зарим монгол эмч нар өвлийн улиралтай учраас махаа сайн идэх хэрэгтэй. Тэр дундаа бүр өөхтэй мах идэх хэрэгтэй гэж зөвлөж байна. Энэ буруу. Та өвлийн хүйтэнд гэрт амьдраад, морь унаад малаа хариулаад явж байгаа бол өөхтэй мах идэж болохгүй биш, болно.

Гэтэл та хэчнээн өвөл болдог улс оронд амьдарч байгаа ч гэсэн хотын дулаан офис, дулаан байранд суучихаад, гарахаараа машинаар явчихаад, малын өөхтэй мах идээд байвал эрүүл мэнд чинь муудаж, өвчин олохын л шинж. Таны амьдарч буй орчин эрс өөрчлөгдсөн. Харин та өөрөө амьдралаа өөрчлөөгүй байгаагаа ойлгох хэрэгтэй.

Тэгэхгүй бид хатуу ширүүн уур амьсгалтай газар амьдарч байна, хий ихтэй байна, тиймээс мах сайн идье гээд өөхтэй мах идээд байвал өвчний үүр уурхай болохын л эхлэл. Монгол хүнийг бусад үндэстнээс тусдаа дандаа мах идэж байх зориулалттай бүтээчихсэн гэж хэн хэлээд байгаа юм. Би мах битгий ид гэж хэлээгүй. Би өөрөө ч малын мах иддэг. Гэхдээ ямар хэмжээгээр, яаж идэх үү гэдэг чинь өөрөө чухал сэдэв. Махыг ногоотой хольж идэх ёстой. Бүр гурил, цагаан будаатай ч холих ёсгүй юм шүү дээ.

Ногоог гурван минутаас илүү усанд буцалгах буюу хайрч, хуурах юм бол ногоонд өөрт нь агуулагддаг витамин, уураг нь ор мөргүй устаад алга болно. Кимчитэй холих юм бол бүр юу ч үгүй хор болж хувирна./Миний хичээлээс заавал сонсоорой/

Хоол хийх тосоо битгий удаан халаа. Эсрэгээрээ усаа хийчихээд хойноос нь тосоо хийх хэрэгтэй. Тэгээд хойноос нь ногоогоо хийнэ гэх мэт дарааллаар явах нь зөв. Хоолыг ингэж хийгээд зөв хооллоод сурчих тийм хэцүү биш шүү дээ. Цааш нь яривал хөдөлгөөн гэж нэг чухал юм байна. Биеийн тамир буюу дасгал хөдөлгөөн хийх чинь хүртэл учиртай.

Хүн өөрөө санаачлагаараа хүчээр хийж байгаа хөдөлгөөнийг гадуур хөдөлгөөн гэнэ. Үүнээс гадна дотуур хөдөлгөөн буюу эд эрхтэний хөдөлгөөн гэж нэг чухал юм бий. Дээхнэ үед хүн унаад гэмтэж, бэртчихсэнийг аль болох хөдөлгөөнгүй хэвтүүлээд эдгээчихдэг байсан. Гэтэл өнөөдөр яаж байна. Ясыг нь хүчээр хадаад, хойноос нь алхуулж, явуулж байна. Энэ бол буруу. Үгүй ээ бүр арга ядахад хэвтээ чигээр нь бага багаар хөдөлгөж болно шүү дээ.

Та нэг минут гараа үрэхэд л 200- 300 метр гүйсэнтэй тэнцэнэ

Ядаж үүнийг зохих давтамжтайгаар тогтмол хийгээд хэвшчихвэл заавал заал руу явахгүй байж болох юм.

Өрц булчин, ходоодны амсраа чангалах дасгал хийж цээж хорсолтыг болиулж болно

Өрц булчин буюу гэдсээ маш сайн чангалж, дасгал хийх хэрэгтэй. Амьсгалаа түгжингүүт өрц булчин чинь чангарна, гаргахад суларна. Кисальта буюу ходоодны хүчил ихсэж байгаагаас цээж хордог. Миний судалснаар бол ходоодны амсар суларч, улмаар хүчил ихэдсэнээс цээж хорсдог. Тиймээс өрц булчингаа чангалах дасгал хийж, ходоодны амсараа чангалах замаар цээж хорсдогийг болиулж болно. Үүнийг бид шинжлэх ухааны үндэслэлтэй судлаад тогтоочихсон.

Ходоодны хүчил гэдэг чинь өөрөө их хүчтэй, арьсыг нэвт түлж чаддаг аюултай эд шүү дээ. Цусны даралт ихтэй хүнийг битгий давстай цай уу, даршилсан ногоо, кимчи битгий ид гэж мянга хэлээд нэмэр болдоггүй. Харин манай хичээл бол олон давтамжтай заасны хүчинд хүмүүсийг буруу дадал зуршлаас нь салгаж чадаж байгаа.

Нууц нь юу вэ гэвэл ерөөсөө л давтамж. Хүн дахин дахин давтаж хэлүүлж, сонсож байж л муу зуршлаасаа сая нэг салдаг. Жишээ нь манай хичээлийг ахин дахин сонссон мянган хүнээс кимчиг хоолондоо хэрэглэж байгаа хүмүүс өнөөдрийн байдлаар хэд байна гэж асуухад дөнгөж дөрөв, тавхан байх жишээтэй.

Ингэж үр дүн гарч байгаа юм л даа. Тэгээд олон хоног сонсоод эхлэхээр амьдралдаа хэрэгжүүлээд зуршил болгоод эхэлж байх жишээтэй. Давс байна. Давсыг яагаад хэрэглэж болдоггүй юм бэ. Амьтны ертөнцөөр жишээ авъя л даа. Зурагтаар гарч байгаа амьтны ертөнцөөр зарим амьтад шороо үнэрлээд, долоогоод байдаг биз дээ. Тэгсэн атлаа арслан, бар зэрэг амьтад огт шороо долоохгүй байгаа биз. Энэний учир нь шороо чинь өөрөө тэр чигээрээ давс, хужир.

Харин арслан, барс бол махчин амьтад. Махчин амьтад бусад амьтад шиг давс үнэрлэж, долоохгүй байна л гэсэн үг шүү дээ. Өөрийнхөө биенд зохихгүй гэдгийг мэдээд тэгж байгаа юм. Махчин амьтны биед натри гэдэг бодис өөрөө хангалттай их байдаг учраас тэр. Хүмүүс бид бас махчин амьтад гэдгээ санах хэрэгтэй.

Хүний биед давсны хэрэглээ ихсээд эхлэх юм бол адаглаад улаан хоолой, цаашлаад ходоодны чинь бүрхэвчийг эвдэж эхэлнэ. Өшөө яривал цусны даралт чинь байнга ихэсдэг болно. Их хэмжээний усыг таны биед хуримтлуулна. Хүний биед эс гэж нэг юм байна. Эсийг кали, натри гэсэн хоёр хаалгач хоёр хаалган дээр хаагаад зогсож байгаа гээд ойлгочих. Натри чинь өөрөө давс. Давс буюу натри ихэдвэл нөгөө хаалгач чинь сайн барьж дийлэхээ болино. Ингээд эсийн хөгшрөлт явагдана. Өөрөөр хэлвэл та хурдан хөгширч эхэлнэ гэсэн үг.

Та хурдан хөгширч, хурдан үхмээр байвал давстай цайгаа сайн ууж, кимчигээ сайн идээрэй, хамаагүй. Буянаараа болог.

Эс бол давс, даршилсан ногооноосоо татгалзаж, зөв хооллож сур гэж хэлмээр байна. Долоо хоног давстай цай уухгүй байхад л үр дүн нь таны биед шууд мэдрэгдэх болно. Хайр ихэдвэл хорсол болдог, хоол ихэдвэл хор болдог, хөдөлгөөн ихэдвэл хохирол болно.

Таныг инээмсэглэх үед үүссэн бодис бүр нь таны дархлааг сайжруулж, эрүүл мэндэд чинь сайнаар нөлөөлдөг. Эсрэгээрээ уурлах үед чинь үүссэн бодис бүр хүний биед муу нөлөөг үүсгэнэ.

Таныг уурлаад эхлэнгүүт эрүүл мэндэд тань хортой бодис ялгарч баярлаж, тайвширч, инээмсэглэхэд эрүүл мэндэд тань эерэг урвал явагддаг

Сэтгэл зүй гэдэг зүйл чинь та уурлавал, баярлавал дагаад бүх эд эрхтэндээ нөлөөлдөг эд шүү дээ.

Зүрх, бөөр, элэгний чинь үйл ажиллагаа эрүүл байхын бас нэг чухал үндэс нь сэтгэл зүйгээ эрүүл байлгаж, удирдах явдал. Сэтгэл санааг нэг төрлийн холбоос гэж хэлж болно. Сэтгэл санаатай холбогдохгүй зүйл, холбогдохгүй эрхтэн, өвчин зовлон гэж хүний биед үгүй. Жишээлбэл үхрийг нугас руу нь хатгаад унагачихлаа гэж бодъё.

Хатгалаа л бол уначихна. Яагаад гэвэл эд эс, эрхтэн болгон чинь тэр дээрээс цаг, минут тутамд зарлиг хүлээн авч, түүндээ хариу мэдэгдэл үзүүлж байдаг. Үүнийг дундуур нь таслангуут зарлиг хүлээж авч, түүндээ хариу мэдэгдэл үзүүлж чадахаа байчихаж байгаа юм. Таныг уурлаад эхлэнгүүт дээрээс өгдөг тэр зарлиг чинь зүгээр нэг зарлиг биш, харин ууртай ширүүн зарлиг болж хувирдаг. Таныг уурлахаар таны зүрхний цохилт түргэснэ.

Зүрх, бөөр, элэгний чинь үйл ажиллагаа хэвийн биш болно. Ийм зарлиг таны бие эрхтэнд хэрхэвч сайн нөлөө үзүүлэхгүй. Үхэр яагаад хатгахаар унаж байна гэхлээр дээрээс ирдэг зарлиг нь хатгангуут алга болчихож байгаа юм. Тэгээд л уначихаж байгаа хэрэг. Хүн дээрээс ирж байгаа зарлигынхаа боол нь байж болохгүй. Харин эзэн нь байх хэрэгтэй.

Зарлигийг хаанаас өгдөг вэ гэвэл таны сэтгэл санаанаас л өгдөг юм шүү дээ. Тиймээс та сэтгэл санаагаа зөв удирдаж сурах хэрэгтэй. Жишээ нь таны нөхөр их оройтож гэртээ орж ирлээ гэж бодъё. Ийм үед та дээрээс ирэх зарлигаа зөв удирдаж чадах юм бол. Өөрөөр хэлвэл сэтгэл санаагаа зөв удирдаж чадвал “Өө миний хайрт оройтоо юу. Ажил ихтэй байв уу. Ядарсан уу. Наашаа суугаад цайгаа уу” гээд л нөхрөө угтана шүү дээ.

Ийм үед таны нөхөр чинь уяраад л, би ийм сайн ханьтай шүү дээ гээд сэтгэл санаа нь сайхан болоод явчихна биз дээ. Харин та нөхрөө оройтож ирэхэд нь сэтгэл санаагаа буруу удирдах юм бол буруу зарлигийг өөртөө өгнө. “Хаагуур явсан. Хэнтэй уулзаад ингэж оройтов” гээд л уурлаад угтвал буруудаад явчихна.

Ингэвэл таны биед их хэмжээний химийн муу бодисууд үүснэ. Тэр хэрээрээ таны эрүүл мэндэд муу шүү. Уг нь энэ уур, сэтгэлийн цочмог хөдөлгөөн гэдэг зүйлийг чинь хүнд гэнэтийн хэцүү зүйл, аюул занал тохиолдох үед өөрийгөө хамгаал, амиа авар гэж цаанаасаа заяасан болохоос дуртай үедээ ашиглаад уурлаад бай гэж заяагаагүй юм шүү дээ. Уурласнаар ямар ч ажлыг бүтээдэггүй л байхгүй юу. Та сайхан загнаж, хүнтэй сайхан харьцсанаараа ажил үйлсээ бүтээдэг биз дээ.

Эх сурвалж: “Тусгал” мэргэжлийн цахим сонин