Газрын хэвлийд бүрэлдсэн баялаг бол хэн нэгний оюуны чадал, гарын ураар бүтсэн зүйл огт биш, магадгүй бурхнаас заяасан бэлэг. Тиймээс эрх дарх, овсгоо самбаа, ов мэхтэй цөөн хүн баялгийн өгөөжийг хүртэж, ханаж цадталаа баяжих учиргүй.
Хэн ч юм бэ, нэг эрдэмтэн хүмүүсийн хэрэгцээг хангах шинэ бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх технологи зохиогоод түүнийхээ патентыг худалдаад баяжиж байвал өөр хэрэг. Бас аль нэг авьяастан олны сэтгэлийг хөдөлгөсөн сайхан дуу дуулж, түүгээрээ мөнгө олж байвал булаацалдах эрх хэнд ч байхгүй. Харин “нийтийн баялаг” хэмээх газрын хэвлийн эрдэс түүхий эдийг олборлоод, ганц биедээ нааж байгаа бол булаацалдах эрх хэн хүнд бий.
Учир нь газар доорх баялаг бол ард түмний өмч, төрийн хяналтанд байна гэж Үндсэн хуульд тусгасан. Иймээс л байгалийн баялгаас хувь хүртэх, тэгш хуваарилалт хийх зарчмыг олон нийт төр, засгаасаа нэхэж иржээ. Байгалийн баялгийг хэн бүхэнд үр өгөөжтэй ашиглаж буйг мэдэх иргэдийн эрхийг яаж хангах вэ. Энэ асуултад хариулт өгөхөөр хүн төрөлхтөн Олборлох үйлдвэрлэлийн ил тод байдлын санаачилгыг дэвшүүлсэн.
Манай улс ОҮИТБС-д 2006 онд нэгдэн орж, хууль эрх зүйн орчиндоо энэ ойлголтыг нэмж тусгаад буй. Ил тод байдлын санаачилгын хүрээнд олборлох үйлдвэрлэлтэй холбоотой мэдээллийг ил тод болгох стандартыг нэмж дэлгэрүүлсээр байна.
Өмнө нь олборлогч үйлдвэрүүд санхүүгийн тайлангаа нээлттэй, ил тод зарлах үүрэгтэй байсан бол ОҮИТБС-ын 2016 оны шинэ стандартаар эрх зүйн орчин, төрөөс баримтлах бодлого, төсвийн хуваарилалт, тусгай зөвшөөрлийн олголт, гэрээ, бенефициар өмчлөгч, олборлолт, хайгуулын үйл ажиллагаа, эдийн засагт оруулах хувь нэмэр зэрэг уул уурхайн салбарын суурь мэдээллийг дэлгэх шаардлагатай боллоо.
Мэдээлэл хэдий чинээ ил тод, нээлттэй, дэлгэрэнгүй байна, байгалийн баялгийг үр өгөөжгэй ашиглаж байгаа эсэхэд тавих олон нийтийн хяналт төдий чинээ илүү байх нь ойлгомжтой. Иргэдийн бодит мэдээлэлд тулгуурласан хяналт доор олборлох үйлдвэрлэл эрхэлбэл аж ахуйн нэгжүүд, цаашлаад уул уурхайн салбарынхны хариуцлага нэмэгдэх нь дамжиггүй.
Тиймээс л ил тод мэдээлэх стандартыг илүү дэлгэрүүлээд байгаа хэрэг. Зөв зүг рүү алхам алхмаар ойртож, урагшилж байна гэж үүнийг дүгнэж болно. ОҮИТБС-ын шинэ стандартаар бенефициар өмчлөгч буюу ашиг хүртэгч эздийг зарлахаар тогтсон нь өгсөхөд бэрх даваа байж мэднэ. Учир нь эрх мэдэл, хөрөнгө чинээтэй хүмүүс өөрийгөө олонд дэлгээд байх дургүй байдаг.
Ялангуяа энэ нь Монгол зан суртахуунтай ч холбоотой байж мэдэх газар авсан үзэгдэл юм. Гэхдээ олон нийтийн эрх ашгийн төлөө энэ давааг улс орнууд, хууль тогтоогчид давахаас өөр аргагүй. Өөрөөр хэлбэл, тухайн төслөөс эцсийн эцэст хэн ашиг хүртэж байна вэ гэдгийг зарлах давааг давах учиртай гэсэн үг. Ингэснээр байгалийн баялгийг үр өгөөжтэй ашиглах хариуцлага улам далайцтай болно гэж итгэж байгаа.
Тухайн уурхай санхүүгийн хуурамч тайлан гаргах ч юм уу, байгаль орчныг бохирдуулж, сүйтгэж хариуцлага алдвал эцсийн ашиг хүртэгчийн нэр хүнд унана. Уурхай нь тогтоосон хууль, журмын дагуу ажиллаж, байгалийн баялгийг үр өгөөжтэй олборлож байвал эцсийн ашиг хүртэгч нэр хүндээ хадгална. Тиймээс уул уурхай улам хариуцлагатай болно гэдэгт итгэхээс өөр аргагүй.
Шинэ стандартын дагуу 2020 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс эцсийн ашиг хүртэгчийг зарлаж эхлэх үүргийг Олон улсын ОҮИТБС-ын өмнө байгалийн баялаг ихтэй 52 орон хүлээжээ. Одоогоор Украин, Их Британи, Кыргызстан гэсэн улс л зохицуулах эрх зүйн акт баталж, хэрэгжүүлж байна. Харин Монгол Улсад уул уурхайгаас эцсийн ашгийг хүртэгч эздийг зарлах хуулийн төсөл ч хараахан бэлэн болоогүй байгаа.
Гэхдээ анхаарлаа хандуулахгүй байхын аргагүй цаг үе тулгарч ирснийг манай УИХ-ын гишүүд мартаж болохгүй. Асуудлын ач холбогдлыг ойлгож хууль тогтоох байгууллагаараа дэмжүүлнэ гэсэн итгэлийг өвөрлөн холбогдох мэргэжилтнүүд ажилласаар байгаа билээ. Ашиг хүртэгч эздийн мэдээллийг ил тод болгоход Хувь хүний нууц, Байгууллагын нууцын тухай хуулийн заалтууд саад болох нь ойлгомжтой.
Эзнийг зарлах учраас ялангуяа Хувь хүний нууцын тухай хууль ихээхэн тээг болох нь гарцаагүй. Энэ хуулиар захидал харилцаа, эрүүл мэнд, хөрөнгө, гэр бүл зэргийг нууцлахаар зохицуулсан. Ашиг хүртэгч эзнийг зарлахын тулд дээрх хуулийн хувь хүний хөрөнгийг нууцлах заалтыг тодорхой тохиолдолд үйлчлэхгүй байхаар зохицуулалт хийх шаардлага ч бий. Хуулийн заалтыг өөрчлөх хялбархан.
Харин хэрэгжүүлэхгүй, эсэргүүцэх эздийн сэтгэл зүйг өөрчлөх, хүлээн зөвшөөрүүлэх нь ярвигтай ажил. Тиймээс зөв зүг рүү алхаж буйг нь ойлгуулах, ашиг хүртэгч эздийг зарлах эрх зүйн тогтолцоо бүрдүүлэхэд улстөрчдийн манлайлал юу юунаас чухал. Ашиг хүртэгч эзэн гэж хэн бэ? ОҮИТБС-ын Олон талт ажлын хэсгээс зохион байгуулсан есөн удаагийн хэлэлцүүлгийн үр дүнд баримжаа болох тодорхойлолт бэлэн болжээ.
“Ашиг хүртэгч эцсийн эзэн” гэдэгт эрдэс баялгийн салбарт тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч, хөрөнгө оруулагч, тендерт оролцогч, гэрээлэгч хуулийн этгээдийн таван хувь буюу түүнээс дээш хувьцаа эсвэл түүнтэй адилтгах үнэт цаасыг, 20 хувь буюу түүнээс дээш саналын эрхийг, тодорхой хувь буюу түүнээс ногдол ашгийг шууд болон шууд бусаар эзэмшдэг, өмчилдөг, хүртдэг, удирдлага, хяналтыг шууд болон шууд бусаар хэрэгжүүлдэг, эсвэл бусад хэлбэрээр эрхээ хэрэгжүүлдэг хувь хүнийг ойлгоно” гэж одоогоор тодорхойлоод байгаа гэнэ.
“Эзэмшил, өмчлөлийн эрхийг шууд бус хэлбэрээр хэрэгжүүлэх” гэж өөрийн эзэмшлийн хувьцаа, түүнтэй адилтгах үнэт цаас, саналын бусад эрхийг гэрээ, итгэмжлэл, төлөөллийн бусад хэлбэрээр өөрийн хамаарал бүхий, нэгдмэл сонирхолтой, холбогдох этгээдээр дамжуулан хэрэгжүүлэх, эсхүл нэг буюу түүнээс дээш үргэлжпэх гинжин холбоо бүхий хуулийн этгээд үүсгэн байгуулахыг ойлгох аж.
“Шууд удирдлага, хяналтын эрх” гэдэгт Компанийн тухай хуулийн 84 дүгээр зүйл болон компанийн дүрэмд заасан эрх бүхий албан тушаалтныг томилох, их хэмжээний хэлцлийг байгуулах шийдвэрийг дангаараа болон нэгдмэл сонирхолтой этгээдтэй хамтран гаргах эрхийг ойлгох нь. “Шууд бус удирдлага, хяналт” гэдэгт компанийн удирдлага, хяналтын эрхийг гэрээ, итгэмжлэл, төлөөллийн бусад хэлбэрээр эсхүл өөрийн хамаарал бүхий, нэгдмэл сонирхолтой этгээдээр дамжуулан хэрэгжүүлэх нөхцөл байдлыг ойлгох аж.
Ашиг хүртэгч эзний ямар мэдээллийг зарлах вэ? Олон улсын стандартад зааснаар ашиг хүртэгч эцсийн эзний овог нэр, иргэний харьяалал, давхар иргэншил, төрсөн огноо, оршин суугаа улсын нэр, өмчлөлийн хувь хэмжээ, бусдын өмнөөс эрх хэрэгжүүлдэг, улс төрд нөлөө бүхий этгээд, компанидаа удирдах албан тушаал хашдаг эсэх мэдээллийг нь цуглуулж, нийтэд ил тод болгох анхны зураглал гаргажээ.
Тухайлбал, монголчууд МАК Б.Нямтайширын гэр бүл, “Энержи ресурс”-ийн хувьцаа “МСЗ холдинг”-ийн захирлуудын зөвлөлийн дарга Ж.Оджаргал, “Тавантолгой” компани “Ажнай корпорац”-ын ерөнхийлөгч Д.Бат-Эрдэнийн мэдэлд ажилладаг гэж ерөнхийд нь мэднэ.
Эцсийн эздийг зарладаг хууль баталснаар тухай компаниас хэн хэдэн хувьцаа эзэмшдэг, улстөрд ямар нөлөөтэй, тэдний өмнөөс хэн эрх хэрэгжүүлж ажилладаг гэх мэт мэдээлэл ил болно гэсэн үг. Эзэн нь бүү хэл нэр нь ч нийтэд танигдаагүй олон компани манай уул уурхайн салбарт ажилладаг.
Тэр бүгдийн эцсийн эздийн мэдээлэл ил болно. Тэгэхээр буух эзэнтэй буцах хаягтай болж, хариуцлага улам дээшлэхгүй гэж үү. ОҮИТБС-ын стандартыг хангах, тэр дундаа байгалийн баялгаас ашиг хүртэгч эцсийн эзнийг зарлах санаачилга ийн гараанаас хөдөлжээ. Эдийн засаг, ахуй амьдрал нь улам бүр уул уурхайгаас хамааралтай болж, ашигт малтмалын шинэ ордуудын үүцийг задалж байгаа манай улс хариуцлагатай хөгжлийн төлөө энэ санаачилгыг ажил хэрэг болгохоос өөр сонголтгүй.
