Владислав Стрекопытов
-Тонга эргийн ойролцоох галт уулын дэлбэрэлтээс болж дэлхийг нууцлаг долгион бүрхжээ-
Номхон далайн өмнөд хэсэгт нэгдүгээр сарын 16-нд болсон Тонга эргийн ойролцоох галт уулын дэлбэрэлт агаар мандалд учир битүүлэг төвлөрсөн долгион үүсгэжээ. Эрдэмтэд урьд өмнө хэзээ ч ийм зүйл харж байгаагүй. Долгионы хэлбэлзэл нь ионосферийн гадарга болон дэлхийн өндөрт хоёуланд нь бүртгэгдлээ. Өвөрмөц үзэгдлийг таталцлын долгионоор тайлбарласан боловч бүх зүйл илүү төвөгтэй болж хувирав.
Галт уул ба атмосферийн таталцлын долгион: Тонга арлын хаант улсын эргийн ойролцоох Хунга-Тонга-Хунга-Хаапай галт уул 2021 оны арванхоёрдугаар сард сэрж, сарын дараа хүчтэй дэлбэрэлт болжээ. Энэ нь Номхон далайн нөгөө эрэгт орших Перугийн эрэгт хүрч газар хөдлөлт, цунами үүсгэсэн юм. Асар том үнсэн үүл дэлхийн агаар мандлын нэг давхарга стратосфер руу 20 км-ын километрийн зайд гарч ирэв. Дэлбэрэлтийн дуу чимээ хэдэн мянган бээрийн зайд байх Канадын Юкон мужид сонсогдсон бөгөөд хүний сонсголын босгоос доогуур дууны долгионыг дэлхийн өнцөг булан бүрт байх багаж хэрэгслүүд бүртгэн авчээ.
Үүнээс гадна дэлбэрэлт нь агаар мандалд асар их хэлбэлзлийг үүсгэсэн атмосферийн таталцлын долгионыг НАСА-гийн Aqua хиймэл дагуул хэдхэн цагийн дараа илрүүлсэн байна. Хиймэл дагуулын зургуудад олон арван төвлөрсөн тойрог дүрслэгдэн буусан байх агаад тус бүр нь хурдан хөдөлж буй нь хүчтэй долгионыг илэрхийлсэн байна.
НАСА-гийн Aqua хиймэл дагуулын хэт улаан туяаны аппаратаар авсан зураг. Хунга-Тонга-Хунга-Хаапай галт уулын дэлбэрэлтийн талбайгаас цацрах олон арван төвлөрсөн тойрог нь хурдан хөдөлж буй агаар мандлын долгионыг төлөөлж байна.
Акустик-таталцлын долгион (AGW) нь агаар мандлын судалдаг физикчид сайн мэдэх ч галт уулын дэлбэрэлтийн үед ийм тод бүртгэгдэж байгаагүй юм. Хүчтэй AGW нь ихэвчлэн газар хөдлөлт, цунами, пуужин хөөргөх, дэлбэрэлт гэх мэт зарим хиймэл үйл явдлуудын үед үүсдэг. Оросын ШУА-ийн Сансар судлалын хүрээлэнгийн ахлах судлаач, физик-математикийн шинжлэх ухааны доктор Сергей Пулинец “Агаар мандлын фронтын хөдөлгөөн, аянга цахилгаан, геомагнит шуурга, нарны цочрол, тэр ч байтугай агаар мандлын өдрийн хэлбэлзэл зэрэг олон янзын үзэгдлээс болж жижиг жижиг долгион үүсдэг ч эдгээр долгионд ер бусын зүйл байхгүй” гэж хэлэв.
Тонга эргийн шалт уулын дэлбэрэлтийн давалгаа дэлхийг хэд хэдэн удаа тойрсон бөгөөд дэлхийн өнцөг булан бүр дэх барометрүүд хэд хэдэн жижиг дэлбэрэлт буюу ойролцоогоор 1.5 миллибар даралтын өсөлтийг тэмдэглэжээ. АНУ-ын баруун эрэгт орших Сиэттл хотод долгионы өсөлт маш хүчтэй байсан тул орон нутгийн уламжлалт мананг арилгасан гэж Үндэсний цаг уурын албаны орон нутгийн алба мэдэгджээ.
Дэлбэрэлтийн долгион Тонга арлуудаас 16.500 км-ийн зайд байх Их Британид анхны давалгаа дэлбэрснээс хойш 14 цагийн дараа баригдсан бөгөөд энэ нь түүний хурдыг секундэд 330 метр хурдтайгаар тодорхойлох боломжтой болгосон. Дараагийн долгионыг онцгой мэдрэмтгий барометрүүд дахин нэг өдрийн турш тэмдэглэсэн байна.
Эхний давалгаа дэлхий даяар мэдрэгдсэн бол галт уулаас 1800-18000 километрийн зайд байрлах Цөмийн туршилтыг хориглох гэрээний байгууллагын иж бүрэн хэт авианы хяналтын системийн 53 станц бүгд бүртгэсэн байна. Харьцуулахад: 2013 онд дэлхийд чичирхийлсэн Челябинскийн солирын агаар мандлын долгионыг эдгээр сүлжээ цэгүүдийн дөнгөж тал хувийг барьж байсан юм.
Зөвхөн долгион биш: Онолын хувьд галт уулын дэлбэрэлтээс үүссэн халуун агаар, үнс нь агаар мандлын дээд давхарга руу акустик таталцлын долгионыг илүү хурдан, илүү өргөн хүрээнд үүсгэдэг. Гэсэн хэдий ч Хунга-Тонга-Хунга-Хаапайн дэлбэрэлтийн дараа эрдэмтдийн ажигласан зүйл бол дэлбэрлийн цар хүрээ, хэв маяг нь энэ схемд тохирохгүй байв. Зурган дээрх хэлбэлзэл нь янз бүрийн төрөл, хэмжээтэй холимог долгион мэт харагдаж байсан бөгөөд үүний ялгаатай, онцлог тал нь “Энэ бол усан доорх дэлбэрэлт” гэж Сергей Пулинец тэмдэглэсэн байна.
Дэлбэрэлтээс үүссэн дууны долгион болон хүчтэй үнс ялгаруулснаас үүссэн агаар мандлын долгион хоёр давхардсан. Мөн цунами үүссэн. Далайн голд дугуй долгион үүссэн нь эрэг дээрх дэлбэрэлтээс ялгаатай байсан. Дэлбэрэлтийн хурд нь мөн ер бусын байв. Ихэвчлэн галт уулууд лаав асгаж, хэдэн өдөр, заримдаа долоо хоногоор хаядаг бол энэ удаа бүх зүйл нэг хүчтэй түлхэлтийн үр дүнд хэдхэн минутын дотор болж өнгөрчээ.
НАСА-гийн мэргэжилтнүүд Хунга-Тонга-Хунга-Хаапай дахь дэлбэрэлтийн хүчийг 10 мегатон тротил гэж тооцоолжээ. Энэ нь Хирошимад хаясан атомын бөмбөг дэлбэрснээс 500 дахин хүчтэй юм. Асар том дэлбэрэлт, усан доорх нуралт, цунами зэрэг нь агаар мандлын доод болон дээд давхаргад тархсан бүхэл бүтэн долгионыг үүсгэжээ. Хиймэл дагуулаас авсан зургуудаас галт уулсын үнс нурам доод давхаргыг цоолж долгион нь цөөрөмд хаясан чулуу шиг давалгаалж байгааг харуулсан байна.
Гайхалтай нь акустик-таталцлын долгион галт уул дэлбэрснээс хойш 7 хоногийн дараа ч тархсан хэвээр байсан бөгөөд дэлхийг арав дахь удаагаа тойрлоо. Тэдгээрийг GOES-16 ба GOES-17 геостационар хиймэл дагуулуудаар бүртгэж авчээ.
Үнэн юм уу