Монголын нийгмийн оюун санааны үнэт зүйлсийн илэрхийлэл нь монгол хэл бичиг юм.
Эх хэлээ хамгаалан хөгжүүлье гэвэл үгсийн сангийнхаа баялаг өвийг харилцаандаа оруулж гадаад үгийг аль болох орчуулга оноолтоор хэрэглэж хэвших нь нэн чухал.
БАРУУН МОНГОЛ ҮГ ХЭЛЛЭГ
Аага – аяга
Аадуулах – сатааруулах
Ааших – ирэх
Агуурс – эд юмс
Айвалхай, мөөрсөн – аюулхай
Айвүүл – мануухай
Аймарх – сандрах
Алих – алга /гарын/
Амгалж – аргамж
Ангис – тариан талбай
Араалдуулах – өгөхгүй хойш тавих
Аргас – аргал
Аргуул – аяархан
Ариг – усны шуудуу
Архад – хөхүүр
Архлах – аргамжих
Асгандаа – үдэшдээ, шөнөдөө
Ац – өг
Баам – отрын зэс тогоо
Баардан – мориний шингэн баас
Багих – үглэх
Базгах – базах
Барим – хүүхдийн дээл
Бахлуур – багалзуур
Бацаг – мацаг
Башмаг – даавуун шаахай
Бий – бүжиг
Богоч – намхан хөтөл
Богширго – болжмор
Боз – архи нэрсэн тараг
Бойтог – тарианы анжис
Боодог – эхнэр үсний залгаа
Боос – хээлтэй гүү
Бор тоорог – хуучивтар, хэр тааруу
Бөөрөг – хонхор гүдгэр хосолсон газар
Бөөсөг – үржлийн эрхтэн
Бураа – хужиртай газар
Бух – шуудуу
Бухах – булзайруулах
Бухаш – гурван хөлтэй тогоо
Бүгэх – /нуугдах/
Бэдэр – ташиж явах
Бэр – булчирхай
Гадар – төмпөн
Газаа – гадаа
Гайвийх – эерэг бус хэлбэр үүсгэж явах
Ганз – гаанс
Гануу – гутлын нэг хэсэг
Гараац – тооно
Гарайдуулах – харайлгах
Гижиг – гэзэг
Гийдаа – гурилтай шөл
Гилмэггүй – тоомжиргүй
Годог – гижиг
Гожих – чацага алдах
Голгоодох – олгойдох
Гоо – тэгш
Гоогтой – хорхойсч шунасан
Гоолууз – ганжин
Гориг – бүсний арал
Госон – гутал
Гөрдөх – гүжирдэх
Гуа – үгүй
Гувтах – доромжлох
Гуйранч – гуйлгачин
Гуур – бугуй
Гуяр – гурил
Гүвэрхэй – хөврөх уяа
Гүдэх – даврах, зөрөх
Гүргүүл – гүрвэл
Гүрх – сүлжих
Гүүч гүч – нохой дуудах аялга үг
Гэнэх – гаслах, харамсаж үглэх
Гэрсэнз – оромж
Гэсэн – гэдэс
Гэсэндээ бодох – дотроо бодох
Давирах – дайрах
Давиур – гөлөм
Давшуур – байшингийн шат
Дарцах – бөөгнөрөх
Дийх – дүйнгэдэх
Дором – балин
Дөлрөх – холдох /зайгаа барих/
Дугжрах – түр гүн нойрсох
Дугшаа – салга
Дурдийсан – уурласан, уруу царайлсан
Дэн – дэнж
Дэнгүйцэх – дэнслэх /сэтгэл тогтворгүйжих/
Енсрэх – хэт анхаарал тавих
Елдэгнэх – сахилгагүйтэх
Елдэн – шогч
Жаамган – үнэг
Жанд, Жандан – яндан
Жигрэглэх – жийрэглэх
Жидүүз – хэц
Жидүүс – нарийн уяа
Жийгэн – жингэр
Жилбэ – хорхойсох /дуршил/
Жилийх – холдох, алга болох
Жилэн – жавар
Жулбаран – үс халцарсан арьс
Журам – гудас
Жуш – зулбадас
Замбай зуурах – арвайн гурил зуурах
Замилан – завилан суух
Зарам – буудайны бүхэл ширхэг
Зарсаг – гадаргүй үстэй дээл
Зи зангараг – өөдөс
Зөөсөөр – зөнгөөрөө
Зүдэг – бохир, муухай
Зэгсэн – нилээд
Зэнзайлах – нэрэлхэх
Зээг – зэлэлсэн манан, хүрээ
Ивт – нэвт гэрэлтэх
Игзайртай – сэжиг хүрмээр муухай
Извэлзэх – язвалзах
Ийг – ээрүүл
Илэгний гуяар – гурил элдэхэд хэрэглэх хуурай гурил
Имрэх – аашлах, загнах
Инхэр – дотно
Ирэг – хаяа /гэрийн/
Кийлэн – цамц
Кийгас – ташуу
Кимэр – хярам
Курах – жижиг хяргах
Лавшиг – дан дээл
Маа хоёр – бид хоёр
Маалин – шуудай
Маануус – бид нар
Майртан – хүнд юм өгөхдөө хэрэглэх хүндэтгэлийн үг /авагтун/
Малиа – ташуур
Малхай – малгай
Мангадар – маргааш
Мачийх – мэрийх
Могоолиа – гургалдай
Мок – бохь
Мөнхөөлөх – өнхөрөх, бөмбөрөх
Мунжрах – муудах, сулбайх
Наар, цаар – нааш цааш
Нагж – намхан туранхай
Насвай – хамрын тамхи
Нилч – илч
Нинчдэх /нинздах/– няслах
Ножаарх – зунгааралдах
Ноолдох – ноцолдох
Нурган – нурууд /уулс/
Нэмэсхэн – нэг мөсөн
Одаак – өнөөх, саяных
Онтохтой – осолтой, аюултай
Оовордох – шидэх
Оокарах – агсарах
Оорцог – буйд, саланги
Оргомч – уулгамч
Өлкөн – өмдний уяа
Өлхөн – энгэр газар
Өнгөөр – үнэгүйгээр өгөх /танил талаараа/
Өмайр – өмнө зүг
Өмөр өмөр – ивий ивий
Өндөр – өнөөдөр
Өөмөх – ус туулах, туучах
Өөш – манхан
Өрөвлөг – сэвлэг
Өрүүндээ – өглөө
Савих – идээлэх
Сагатаа – сая /дөнгөж сая/
Садархай – хамарны нүх
Садга – зүхсэн хэллэг
Сажих – гөвөх, сэгсрэх
Салсиа – эхэс, салиа
Санзай – нарийн урт боов
Саравх – хашааны саравч
Сийк – молцог /малын хүзүү/
Сийх – ээмэг
Сиян – сэнжтэй аяга
Согож – сорс
Согсай – хүүхдийн туг үс /халимаг/
Сөм – модон сав
Сөө – шөнө
Сөр – ааруулны тавиур
Сүмбэ – дээлний товч, зангилаа
Сэлдэгнэх – аальгүйтэх
Сэлдэн – нөмгөн
Сэлтхийх – цангаа тайлах
Танчлах – тарчлан зовох
Татиа – заваан
Таших – алгадах
Тийрэгдэх – гишгэчих, талхлах, сүйтгэх
Тийрэглэх – ялаархах
Титка – хүйтэн байна
Тонж – содон
Төдөг – горхи /тэлээний/
Түнгэ – дэрс
Түнгэрцэг – уут
Түүдэг – ээрэхэд бэлдэж хэсэглэсэн ноос
Тэкээмэг – хээтэй ширмэл ширдэг
Тэрэм – хана
Тэтэр – зөрүүд, зожиг
Тээгүүр – хамуур
Ударх – урах, ханзлах
Улаймар – хараалын үг
Улир – хойлог
Утлах – огтлох
Ууд – амгай
Уурах – хашрах, болих, буцах
Үгдэрх – өвчин даамжирах
Үнээр – үнэн
Үрэвтэр – хуурай
Үслэх – сүүлэх
Үтгэн – эм эрхтэн
Үүрэгсэн – өргөс
Үхэг – отрын гэрийн авдар
Үхээр – үхдэл
Үч – үстэй дээл
Хавс – хавирга
Хазаг – бахь
Хайз – савх
Хайкрах – хашгирах
Хайс – тогоо
Халиах – харах
Халх – хацар
Ханчир – цорой
Хараар буух – сэтгэл зовниж бараах
Харангадах – өлсөх
Харгай – хар мод
Харгалдах – уулзах, таарах
Харгах – ухаан алдах
Харцага – богино хавирга нурууны хамт
Хашиг – халбага
Хаяур – арьс халимладаг төмөр
Хиймчэх – олон болгон хуваах /жижиглэх/
Хийр – арьс элддэг хутга
Хийр – хоёр талдаа иртэй төмөр хусуур
Хилмэн – шарга
Хичиг – гөлөг
Ховлог – чулуугаар татдаг мэргэ
Хой – хонь
Хондцог – хондлой, ууц
Хоо – цайвар өнгө
Хоовон – зуух
Хоор – хойд зүг
Хорго – өөх тос
Хоргос – хоргол
Хорхираа – хонийг хараах хараал
Хөгөлжиргөн – тагтаа
Хөгөн – хурга, ишигний уяа
Хөлчөөх – ээх, дулаацуулах
Хөө – ногооны униар
Хөөг – манан
Хөхөөтэй – дарвиантай, дэгстэй
Хөхүүр – хөөрөг
Хунз – том араг
Хурмаш – цагаан эсгий
Хурс – ааруул
Хууданхаа – хавиргагүй хаа
Хуургасан – хамрын салст
Хүүнэлдэх – ярих
Хүүрх – цөмрөх /мөс/
Хэвнэг – нөмрөг
Хэвтэй – …/тэр/-н…. шиг
Хээрэх – дэгжирхэх, гоёх, гангалах
Хээмсэг – гоёмсог
Цавьч – эмээлийн даруулга
Цадрах – цамаархах, голох, ташуурах
Цалам – бугуйл
Цар – эр үхэр
Цахдах – чармайх
Цахих – хэтийг чулуугаар хавирах /худал хэлэх/
Цох – дух
Цолгих – улайдсан төмрөөр нүхлэх
Цөлдөх – ундаасах
Цөөлдөх – хөөргөж чулуудах
Цухрах – ухрах, хойргоших
Цэглээдэх – шагай орхи
Чашгих – чанга уйлах
Чигээн – айраг
Чилайх – дуусгах
Чилгэр – цэлмэг
Чилдэн – нүцгэн
Чилдэн – хатуу, гөлгөр
Чин – шингэн хар цай
Чирдэн – чармай нүцгэн
Чогнуун – улаан хошуут
Шавиа – ходоодтой цус
Шалдран – нялцгай, нойтон баас
Шандгах – хэтрүүлж идээд хордох
Шангарцаг – сархинаг
Шидмэс – богино уяа
Шидэр – саяхан
Шоох – мал зайтай зогсох
Шорлого – анчидын хамтрагчдаа хүртээх хувь
Шумаа – муур
Шумар – дэн, лаа
Шунгарцаг – өмдний шуумаг
Шушмаа – хэлд ороогүй хүүхэд
Шүлэм – шингэний маш бага амсуурга
Шүргүүл – тогооны алчуур
Эврээн – өөрөө
Эдрэн – арьс элддэг мод
Эрхэн – босго
Эхэн – тархи
Ээм – эгэм /мөр/
Ээрмэг – бүрхээрийн доторх ээдэм, хусам
Ээрэх – хоргоох
Явар – нуранга
Явшиг – хөвөнтэй дээл
Ягаж байна – яаж байна
Янгарцаг – эмээлийн янгиа
Ясах – засах, янзалах
ЗҮҮН МОНГОЛ ҮГ ХЭЛЛЭГ
Аазгай – ач үрээ үзсэн настай авгай
Агдан – том агдан болж – том болох
Ахарчилах – уцаарлах
Агруу – модон хувин
Ааруу – ээрүү
Ангир – шар тостой хольж амталсан, олгойд хийж царцаасан нунтаг ээзгий
Асгах – атгах, Гар асгах – гар атгах
Бээх – илжрэх, ялзарах, үмхийрэх
Баалиу – хонь адууны тал зүс
Богших – Адуунаас барьмагцаа хатуу ширүүн эдэлснээс морь мал цатгалдан сульдаж ядрах
Борлуун – цайрчихсан, луйварчинрхуу төрх байдлаа цаашид үргэлжлүүлэхийг хичээдэг зан араншин
Боронхой – хүнийг ашиглаж завшсанаа юмын чинээнд боддоггүй цагаандаа гарсан шинж
Боодуу – заазуур
Гашгуурдах – хашгирах
Гасгах – хатгах
Гилэх – туух, хөөх, хонио гилээд – хонио туугаад
Гөеө – эмэг эх, эмээ
Гөрлөө – баярлалаа
Гөөгөө – ах
Гавших – байнга үглэх, байнга гавшиж байх юм – байнга үглэж байх юм.
Гөн – этгээд авир гаргаж мэдэх шинж
Гусгах – хутгах
Гүдэгдүүлэх – хилсдүүлэх
Гүлцгий – 1. Хөмсөг сормуусгүй хүн, 2. Цулгүй, мөлгөр, гөлгөр, хээ угалзгүй эд
Дологгүй – 1.овилгогүй зантай, 2. Хүнд өгөөжтэй биш
Дүсрэх – идэхийг муухайгаар хэлэх
Дагих – нэг морийг байнга унах
Дархаг – нимгэн хөзөр
Диграа – битүү зүү /хатгуур зүү/
Дожноо – бие бялдар ахар, чадал муутай
Долгин – догшин
Дунгуй – дугариг
Дунгуй – элдсэн гурилны дугуй
Дүгжүү – хохь, дүгжүү чинь –хохь чинь
Жавц – тайлагдашгүй чанга уясан уяа
Заариг – нуур усны хөвөөгөөр байх цахлайрхуу жижиг шувуу
Зад – Тав тух алдуулж гэнэт үүссэн нөхцөл байдал
Зазга – өсөлт бойжилт дутуу ядуу дорой мал
Замирах – ажлаа хийхийн оронд архи, авгай эргүүлж буруу замаар орох
Зөөг – халуун нь харьсан, бүлээн цай
Зөөн – идшинд хэрэглэсэн охин адуу
Зөөштэй – ханатай, танагтай өлзийтэй, гол нуруу алдаагүй
Илэмхэн – ямар нэгэн түвшинтэй нөгөө юмыг зэрэгцүүлэн чацуу тэгш байрлуулах
Ичрэндээ – нэр хичээж дотроо дурамжхан ч нэр нүүр, ёс горимыг бодож, хийх хэлэх
Лаагуу – шөл нь багадаж өтгөрсөн хоол
Лаймуур – хүүхэд эцэг эхийн нүд
Логших – дээлийн хормойг тойруулан оёх хаваас оёдол
Лэг – нугархай хэвтээ бөхтэй тэмээ
Лэнсий – ач холбогдолгүй, аар саар зүйл
Линд – дэмий цаг үрэх
Мааз – алиа
Маарших – 1. Элэг муудах бээх, 2. Малын хөлийг боож удаан хэвтүүлэх
Маахууз – бөс даавуугаар хөвөнтэй хөвөнгүй давхарлаж хийсэн бүчтэй малгай
Мааюуз – эмээлийн олонцог
Майрдаг – насны эрхээр биеийн хэлбэр галбир алдагдаж, гар хөл нь муруй тахир болсон хүний овор байдал
Майтай – Юмны арга эвийг олохдоо сайн, авхаалжтай, авъяаслаг чанар, юм юманд майтай хүн, юм юманд авхаалжтай хүн
Мөөлөн – голоороо өндөр үзүүр нь доошоо намуу хамар
Мугалзар – ухархайруугаа ургасан эвэртэй мал
Наасхав – наадхав, Хэзээ наасхав – хэзээ наадхав
Найнга /кармай/ – халаас
Навч – төллөсөн малын ихэс хаг
Нийсгэх – нийтгэх, утас нийсгэх – утас нийтгэх
Ороо байлаг – ороо зас
Омоорох – хүн амьтан нэг газар олноор бөөгнөрч цуглах
Онон – уурганы мод
Онь – зэрэгцэх
Оринг – хөлний хазгар, Оринг хүн – хазгар хүн
Орхиул – ховоон ишинд залгаж уясан оосор
Осгон – отгон
Онгин тойргоо ойх – эмх цэгц алдах, бусниулах
Өөшхөө – үеийн хүн, найз
Өвсөх – өвдөх
Өлөг – нойтон шир
Өлтөг – үнэ
Өнжгөө – охин гөлгөн нохой
Өртлөөс – үйлийн үр
Өсгөн – өтгөн
Өөшлөх – чонын ороо орж цуглах
Пин – албаар
Панк – үнсний утгуур
Пял – таваг
Пайцаархах – бага хүүхэд том зан гаргах, аавын цээж гаргах
Салтирганах – дэмий явах
Салайх – 1. Хүний аль нэг тод ил шинжийг магтах, 2.ажил удааширах
Сангинуулах – эмх замбарааг нь алдуулах бутарган тараах
Союу – махан хоол иддэггүй хүн
Сөрмөх – өвс ургамал, үс ноосны өндөр урт ургасныг ердийнхтэй тэгшлэн чацуулж огтлох, тойрох, хайчлах
Тайлуу – тэргэн дээр бэхэлсэн ус хийдэг модон торх
Тугалмай – үхрийн эвэрний доторх жижиг эвэр
Торомжоо – уурганы хуйв уяхад зориулж гаргасан тээглүүр
Төгцөг – дүү хүнтэй дүүрэхсэн насанд хүрсэн хүнийг хэлнэ.
Тулам – хүний хөлний том тавхай
Туушаан – хул, үндсээр хийсэн том аяга
Түнхрээ – таараар хийсэн том шуудай
Ташаа цайх – хэт ядарч зүдрэх
Тогоо хадах – айлын хоолон дээр таарах
Унахын шар – нар шингэх, унахын шард уулзая – нар жаргахад уулзая
Угах – хөл муутай хүн суугаагаараа юм руу дөхөж ойртож очих
Уйламшигтай – эхэлсэн ажлаа хоёрдмол санаагүйгээр хийж, эцсийн дүнг үздэг мэриймтгий зан чанар
Урах – хүний занг эвдэх
Ухруулах – данхтай будаатай цайг эвтэйхэн гэдийлгэж огцом тонгойлгож будааг гаргах
Үрдэх – өөрөөс давж гарах вий гэхдээ бусдыг битүү хардаж атаархаж хордохдоо хэрүүл өдөх
Хумлайдах – ханцуй дотогш эргүүлэх
Хөшиглуур – цоройнд нь боосон таван цул
Хаамааз – буруугаа өмөөрч бусдад ёс бус шаардлага тулгаж өөрийгөө өмөөрүүлэх гэсэн ичгүүртэй улайм цайм зоргоор аашлах зан
Хадинах – шээх
Хангадах – өөртэйгээ адил зиндааны хүнийг илүү үнэлэгдэхэд хорсож далдуур муулах
Ханхилдаг – өмссөн нь өлдөж сулдсан хөл, бие
Хуардагнах – олноороо цугларч хөөрөлдөх
Хунс – бургасаар хийсэн том дөрвөлж
Хургих – эрээ цээргүй, амандаа орсныг ярих
Хурих – хүргэн ах
Хүдэг – уур уцаар, ууралхаараа ухаан мэдрэлгүй болж, ямар ч сүйтгэл учруулахаас буцахгүй танхай араншин
Хэгзэл – оворжуу ихэмсэг дүртэй хэлж ярих нь эгдүүцэл дургүйцэл хүргэхээр дүр байдал
Хэлгий – хонины уураг
Хявчих – сур дээс олон жижиг хэсэг болж тасрах
Хялангар – уур омогтой буурны араншин
Хянхуу – нэгэн цагт гарч ирэх зуунги хорсол
Хоргуусаа тоолох – нарийндаа хатах
Хямарцагаа ойх – эвдэрч хэмхрэх, бүх зүйлийг бусниулах
Цун морь – мах ихтэй, яс багатай адуу
Цавлин – олом жирэм
Цухуур – үзэгдэх, харагдах бараа
Цүл – том гэдэстэй хүний хоч
Цүлэх – шингэн юм ихээр уух
Цэрлээн – ширүүн харьцаатай, том нүдтэй хүний хоч
Чарвах – маш хурдан явд одох
Чацганах – нялх хүүхэд айж цочиж чанга уйлах
Чиг – цагаан идээ дэлгэж хатаах модон тэвш
Читгайх – гэдэс дүүрч тэлэх
Чунчаа – чадал тэнхээ, зориг зүрх
Шаатан – тодорхой хэлбэр дүрсгүй шахмал том саахар
Шандгах – хэтрүүлж идээд хордох
Шандуурах – бялуурах
Шарван – хонины сүүлний үзүүрийн дээш эргэсэн хэсэг
Шивхэнүүлэх – морь сойж хөнгөрүүлэх
Шоох – Зайтай зогсох
Шорной – шарилж өвсний хатсан модорхог иш
Эрвээ – алд, гурван эрвээ – гурван алд
Ээрмэг – тогоо нэрхэд бүрхээрэнд тогтсон аарц
Этрүүлэх – Эрж олох, цуглуулах бүтээх амжуулах
/Дарьганга хэл аялгууны мянгатын толь бичиг”
Ш.Чимэдцэеэ/
МОНГОЛЫН ПСИХОТРОНИКИЙН ХҮРЭЭЛЭН